GİRİŞ
Mustafa Kemal Paşa (Mareşal Atatürk), 16 Mayıs 1919’da vapurla İstanbul’dan hareket ederek “1919 yılı Mayıs’ının 19’uncu günü Samsun’a çıkmıştı.”[1] Paşa, 9’uncu Ordu Müfettişi olarak Samsun’a ayak bastığında komutasında iki kolordu bulunmaktadır. Bunlar; Sivas’ta 3’üncü Kolordu ve Erzurum’da 15’inci Kolordu idi. Bu kolordulardan 3’üncü Kolorduya bağlı 5’inci Kafkas Tümeni Amasya’da, 15’inci Tümen de Samsun’da konuşluydu. 15’inci Kolorduya bağlı 9’uncu Kafkas Tümeni Erzurum’da, 12’nci Tümen Hasankale’de 3’üncü Kafkas Tümeni Trabzon’da ve 11’inci Tümen de Beyazıt’ta bulunmaktaydı[2] . Bunların dışında Diyarbakır’da bulunan 13’üncü Kolordu ile Bitlis, Mamuretülaziz, Ankara ve Kastamonu vilayetleri ve bu vilayetlerin sorumluluk sahasında bulunan askerî birlikler, müfettişliğin emirlerini dikkate alacaklardı. Mustafa Kemal Paşa 9’uncu Ordu Müfettişliği[3] mıntıkasında; asayişin iade ve istikrarını sağlayacak, asayişsizliğin sebeplerini araştıracak, silah ve cephanenin toplanmasına nezaret edecek ve bunların uygun bir yerde muhafaza edilmesini sağlayacaktı. Ayrıca bir takım millî teşekkülleri de ortadan kaldıracaktı[4] . Oysa Paşa’nın Samsun’a çıktığı zaman üzerinde durduğu konular; Anadolu’daki komutanlıkları, memleketin bağımsızlığı karşısında savunma fikri etrafında birleştirmek ve Müdafaa-i Hukuk teşekküllerini tek merkezde toplayarak halk hareketi meydana getirmekti[5] .
Mustafa Kemal Paşa, Samsun’da bir hafta kaldıktan sonra 25 Mayıs’ta karargâhını Havza’ya nakletmiştir[6] . 25 Mayıs’tan 12 Haziran’a kadar da Havza’da kalmıştır[7] . Paşa, bu süre zarfında işgallere karşı bir protesto mitingi düzenlemiş ve 28 Mayıs’ta Havza Genelgesi’ni yayınlamıştır. Genelgede halkı işgallere karşı uyarmış ve millî iradenin her bakımdan üstün kılınmasını tebliğ etmiştir. Bu çabalar neticesinde Millî Mücadele artık halk tarafından benimsenmeye başlayacaktır[8] . İstanbul Hükûmeti ise bu genelgeye tepki olarak Mustafa Kemal Paşa’yı, İstanbul’a çağırmış ancak Paşa bunu reddetmiştir[9] .
12 Haziran’da Amasya’ya gelen Mustafa Kemal Paşa, halk tarafından sevinçle karşılanmış ve burada ilk konuşmasını yaparak “Düşmanların Samsun’dan yapacakları harekete karşı vatanımızı en son kayasına kadar savunacağız, Amasyalılar hep birden yemin edelim” demiştir[11]. Ayrıca 19 Haziran’da 20’nci Kolordu Komutanı Ali Fuat (Korgeneral Cebesoy) Paşa ve eski Bahriye Nazırı Hüseyin Rauf (Albay Orbay) Bey, Mustafa Kemal Paşa’nın yanına gelmişler[12] ve burada yaptıkları uzun süreli istişareler sonunda 22 Haziran 1919’da altı maddelik Amasya Genelgesi’ni yayınlamışlardır. Bu genelgeye göre “Milletin istiklalini yine milletin azim ve kararı kurtaracaktır”. Yani Türk devletinin kurtuluşu için başlatılan Millî Hareketin hedefi ve meşru araçları diğer bir deyişle millî eylem planı genelge ile ilan edilmiştir[13]. Türk milletinin kurtuluş mücadelesi bu genelge ile Amasya’da müjdelenmiştir[14]. Mustafa Kemal Paşa, 25 Haziran’a kadar Amasya’da kalmıştır. 26 Haziran’da ise Tokat’a geçmiş ve bir gece burada kaldıktan sonra 27 Haziran 1919’da Sivas’a hareket etmiştir. Altı saatlik yolculuktan sonra[15] Paşa Sivas’ta “Yaşasın!” nidalarıyla karşılanmıştır[16]. Burada teşkilat ve işgallere karşı nasıl hareket edileceği konusunda talimat verdikten sonra 27/28 Haziran gecesi Erzurum’a geçmiştir[17]. Yolculuk otomobille bir hafta sürmüştür. Mustafa Kemal Paşa, yolculuk boyunca 29 Haziran’da Suşehri, 30 Haziran’da Refahiye ve 1/2 Temmuz’da Erzincan’da kalmıştır[18]. Paşa’nın Refahiye’de bulunduğu bir sırada Padişah Vahdettin tarafından kendisine bir irade gönderilmiş ve bu irade ile kendisine “barış kararlaştırılıncaya kadar arzu ettiği bir şehir veya kasabada istirahat edebileceği” tavsiye edilmiştir[19]. Oysa Paşa, ülkenin istiklali için çoktan harekete geçmiştir.
Mustafa Kemal Paşa, 3 Temmuz 1919’da Erzurum’a gelmiş ve burada, Vilâyet-i Şarkiyye Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti üyeleriyle çeşitli görüşmeler yapmıştır[20]. Mazhar Müfit Kansu’ya göre Mustafa Kemal Paşa Erzurum’a ayak bastığı zaman yanındakilere “Büyük bir vatan ve millet davasına atılıyoruz” diyerek var mısınız? demiş, ayrıca tasarladığı Türk devletini “müstakil bir Türk Cumhuriyeti” diye açık açık da tanımlamıştır[21]. Erzurum’da kongre hazırlıkları devam ederken Mustafa Kemal Paşa, Padişah namına İstanbul’a çağrılmış[22] ancak bu çağrıya yine uymamıştır. İstanbul Hükûmeti de 8 Temmuz 1919’da Paşa’nın müfettişlik görevine son vermiştir. Bu durum karşısında Mustafa Kemal Paşa “…büyük bir aşk ile merbut bulunduğum meslek-i celile-i askeriyeden de…” diyerek istifa dilekçesini Harbiye Nezaretine göndermiştir[23]. Paşa artık “sine-yi millete” dönmüştür. Sine-i millete döndükten sonra 23 Temmuz 1919’da başlayan Erzurum Kongresi’ne katılmış ve kongrede, Heyet-i Temsiliye (Temsil Heyeti) başkanı seçilmiştir[24]. Millî Mücadele’nin ilk yürütme organı, bu kongrede teşkilatlanmıştır. Erzurum Kongresi, Mustafa Kemal Paşa’nın sivil olarak yer aldığı ilk millî teşekküldür. Erzurum Kongresi (23 Temmuz-7 Ağustos 1919), Batı Anadolu’da Yunan kuvvetlerine karşı mücadele eden Kuva-yı Millîye üzerinde büyük bir manevi tesir yapmıştır. Böylece Anadolu’nun her tarafında millet ve memleketin kurtarılması için hassasiyetin bulunduğu ve ortak bir amaca doğru hep beraber hareket edileceği fikri kuvvet bulmuştur[25]. Ayrıca Erzurum’da manda tartışmalarının sürüp gittiği bir sırada 27 Ağustos 1919’da Mustafa Kemal Paşa, “…Hayır paşalar hayır, hayır beyefendiler hayır, hayır hamın efendiler hayır, manda yok…Ya istiklal ya ölüm vardır[26]!” diyerek Millî Mücadele’nin hedefini “bağımsızlık” olarak tanımlamıştır. Mustafa Kemal Paşa, yaklaşık bir ay Erzurum’da kalmış ve 29 Ağustos 1919’da Sivas’a hareket etmiştir. 30 Ağustos’ta geceyi Erzincan’da geçirmiş ve 2 Eylül’de Sivas’a varmıştır[27]. Sivas’ta kaldığı dönemde 4-11 Eylül 1919 tarihleri arasında bir kongre toplamıştır[28]. Sivas Kongresi, Amasya Genelgesi’nin ilanından itibaren Millî Mücadele’de işgalcilerin ve İstanbul Hükûmetinin bütün engellemelerine rağmen direniş örgütlerinde merkezîleşme sağlamış, Millî Mücadele’nin kuvvetini artırmış ve Mustafa Kemal Paşa’nın liderliğini daha da güçlendirmiştir[29].
Kongreden yaklaşık bir ay sonra Mustafa Kemal Paşa, 16 Ekim’de Sivas’tan hareket ederek 18 Ekim’de Amasya’ya varmıştır. Burada 20-22 Ekim 1919 tarihleri arasında İstanbul Hükûmeti temsilcileri ile Amasya Mülakatı’nı[31] gerçekleştirmiş ve 27 Ekim 1919’da buradan hareketle Tokat’a geçmiştir. Burada Tokat’ın ileri gelenleriyle görüştükten sonra 28 Ekim’de tekrardan Sivas’a dönmüştür. 28 Ekim’den 17 Aralık 1919’a kadar yaklaşık 3,5 ay Sivas’ta kalan Mustafa Kemal Paşa, 18 Aralık 1919’da karlı bir günde Sivaslıların uğurlamasıyla Ankara’ya hareket etmiştir. 19 Aralık’ta Kayseri’ye ulaşmış ve burada iki gün kaldıktan sonra 21 Aralık’ta Mucur’a varmıştır. 22 Aralık’ta Mucur’dan Hacıbektaş’a gelmiş ve burada bir gece kaldıktan sonra 23 Aralık’ta tekrar Mucur’a dönmüştür[32]. 24 Aralık’ta ise Mucur’dan hareketle Kırşehir[33], 25 Aralık Kaman, 26 Aralık 1919’da Kaman’dan Beynam[34] köyüne gelmiştir[35]. Ve nihayet Mustafa Kemal Paşa, 27 Aralık 1919’da Ankara’ya varmıştır[36]. Mustafa Kemal Paşa’nın Samsun’dan Ankara’ya bu yolculuğu, bugünkü mesafe verilerine göre 2.819 km’dir[37].
Mustafa Kemal Paşa Ankara’ya geldikten sonra Heyet-i Temsiliye başkanı, Büyük Millet Meclisi açıldıktan sonra da Meclis başkanı olarak Millî Mücadele’yi yürütmüştür. Bu idari görevinin yanında Türkiye Büyük Millet Meclisi (TBMM) ordusuna da komutanlık yapmaya başlamıştır. Mustafa Kemal Paşa, Meclis Başkanı ve Türk ordusunun komutanı sıfatıyla Ankara’dan ilk olarak 20 Haziran 1920’de Eskişehir’e gelmiş ve burada Ali İhsan (Tümgeneral Sabis) Paşa, Bursa Valisi Hacim Bey, 56’ncı Tümen Komutanı Bekir Sami (Albay Günsav) Bey ile …”bazı hususat hakkında müdavele-i efkar”[39]… ettikten sonra 21 Haziran günü denetlemelerde bulunarak 22/23 Haziran’da trenle Eskişehir’den Ankara’ya dönmüştür[40]. Paşa’nın Ankara’ya dönmesinden sonra Türk ordusunda teşkilat düzenlemesi yapılarak 26 Haziran’da Batı Cephesi Komutanlığı kurulmuştur[41]. Bu esnada Yunan ordusu taarruza geçerek 8 Temmuz’da Bursa’yı işgal etmiştir. Gediz istikametindeki Yunan kuvvetleri ise 6 Temmuz’da Alaşehir’in doğusunda Elvanlar’a[42] kadar gelmişlerdir. Menderes Nehri boyunca ilerleyen kuvvetler de 3 Temmuz’da Nazilli’yi ele geçirmişlerdir. Böylece bir yıl boyunca İzmir ve Ayvalık’ta bulunan Yunan ordusunun Anadolu’ya hareketi de başlamıştır[43]. Yunan ordusunun Anadolu’nun içlerine ilerlemeye başlamasıyla birlikte Mustafa Kemal Paşa da savaş meydanına inerek Türk İstiklal Harbi’ni bizzat komuta etmeye başlayacaktır.
Çalışmada Mustafa Kemal Paşa’nın Millî Mücadele boyunca “istiklal” için Samsun’dan İzmir’e kadar kat ettiği yollar kronolojik olarak ortaya konulmuştur. Bu kapsamda öncelikle giriş mahiyetinde Samsun’dan Ankara’ya kadar Mustafa Kemal Paşa’nın Anadolu’nun kuzeyinden doğusuna ve doğudan batıya kat ettiği yollar tarihleriyle birlikte verilmiştir. Yine giriş kısmında Paşa’nın Meclis başkanı sıfatıyla ilk olarak Ankara’dan Batı Cephesi’ne hareketine değinilmiştir. Çalışmanın gelişme kısmında ise Mustafa Kemal Paşa’nın Ankara’dan Batı Cephesi’ne hareketleri ayrıntılı bir şekilde ele alınmıştır. Mustafa Kemal Paşa’nın bu hareketleri üzerinden cephede yaklaşık üç yıl boyunca Ankara’dan İzmir’e kaç kilometre yol kat ettiği tespit edilmiştir.
I. Batı Cephesi’nde Mustafa Kemal Paşa’nın Rotası
28 Temmuz 1920’de Mustafa Kemal Paşa, Ankara’dan Eskişehir’e gelmiş ve burada Batı Cephesi Komutanı Ali Fuat Paşa ile görüşerek Bilecik’e hareket etmiştir. 29 Temmuz 1920’de Bilecik’te mevcut birlikleri teftiş etmiş ve akşam Pazarcık’a[44] geçmiştir. 30 Temmuz’da Pazarcık’tan İnegöl’e yakın mevzilere geçerek buraları denetlemiştir. Cephenin teftişinden sonra Paşa, 31 Temmuz’da Uşak ve Afyon’da konuşlu birlikleri gezmiştir. 2 Ağustos 1920’de Afyon’da bulunan Mustafa Kemal Paşa, 3 Ağustos 1920’de Mustafa Fevzi (Mareşal Çakmak) Paşa ve Albay Fahrettin (Orgeneral Altay) Bey ile beraber trenle Konya’ya gelmiştir. 4 Ağustos’ta Konya’da Gureba Hastanesi ve İdadi (lise)’yi ziyaret eden Paşa, Hükûmet meydanında bir konuşma yapmıştır. Akşam saatlerinde ise trenle Pozantı’ya hareket etmiştir[45]. 5 Ağustos’ta Pozantı Kongresi’ne[46] katılan Mustafa Kemal Paşa, Konya üzerinden Afyon’a gelmiş ve geceyi burada geçirdikten sonra 6 Ağustos’ta Kütahya’ya gitmiştir. Burada denetlemelerde bulunmuş ve 7 Ağustos’ta Ankara’ya dönmüştür[47]. Görüldüğü üzere Batı Cephesi Komutanlığı kurulduktan sonra Mustafa Kemal Paşa, ilk olarak 28 Temmuz 1920’de cepheye gelmiş, burada 10 günlük bir teftiş ve denetleme gerçekleştirmiştir. Türk ordusunun teşkilatlanma faaliyetleri devam ederken 28 Ağustos 1920’de Mustafa Kemal Paşa, Fevzi Paşa ve Albay İsmet (Orgeneral İnönü) Bey ile Ankara’dan Eskişehir’e gelmiş ve burada denetlemelerde bulunarak cephedeki askerlerle bayramlaşmıştır[48]. Eskişehir’den sonra aynı gün beraberindeki heyet ile Afyon’a gelmiş ve Uşak cephesinin durumu hakkında Fahrettin Bey ile görüşerek Yunan taarruzuna karşı strateji tespitinde bulunmuştur[49]. Aynı akşam Eskişehir üzerinden Ankara’ya dönmüştür[50]. 3 Aralık 1920’de Mustafa Kemal Paşa, İstanbul Heyeti ile Bilecik’te görüşmek üzere Ankara’dan akşam trenle Eskişehir’e hareket etmiştir. 4 Aralık’ta Eskişehir’de bulunan Paşa, buradan Bilecik’e geçmiştir. 5 Aralık’ta İstanbul Heyeti ile Bilecik Mülakatı gerçekleştirmiş ve 6 Aralık 1920’de heyeti de beraberinde alarak Ankara’ya dönmüştür[51].
Düzenli Türk ordusunun teşkilatlanmaya başlanmasından sonra Batı Cephesi’nde ilk muharebeler İnönü mevzilerinde verilmiştir. Buna göre 6 Ocak 1921’de Yunan kuvvetleri, Bursa istikametinden Eskişehir yönüne taarruza geçmiştir. Taarruzla birlikte 8/9 Ocak’ta Bilecik işgal edilmiş ve Yunan kuvvetleri, İnönü mevzilerine kadar gelmişlerdir[53]. 6-11 Ocak 1921’de gerçekleşen beş günlük bir muharebeden sonra (Birinci İnönü Muharebesi) Yunan kuvvetleri geri çekilmeye mecbur edilmiştir. Batı Cephesi’nde muharebeler devam ederken 10 Şubat 1921’de Mustafa Kemal Paşa, gece özel bir trenle Eskişehir’e hareket etmiş ve 11 Şubat’ta karargâhta çalışmıştır. 12 Şubat’ta Bozöyük’e kadar Birinci İnönü Muharebesi’nin gerçekleştiği yerleri tetkik etmiş ve denetlemelerde bulunmuştur. 15 Şubat’a kadar Batı Cephesi’nde kalmış olan Mustafa Kemal Paşa, sonra Ankara’ya dönmüştür[54]. Yunan kuvvetleri bu defa, 23 Mart 1921’de Bursa ve Uşak istikametinden taarruza geçerek İnönü mevzilerine kadar bir kez daha gelmişlerdir. Batı Cephesi komutanı İsmet Paşa’nın idaresindeki Türk ordusu ile Yunan kuvvetleri arasında yapılan yedi günlük muharebeden sonra (İkinci İnönü Muharebesi) Yunan kuvvetleri 1 Nisan 1921’de tekrardan geri çekilmişlerdir[55].
İkinci İnönü Muharebesi’nin başarısından sonra Türk ordusunda teşkilat değişikliği yapılacaktır. Bu minvalde 1 Mayıs 1921’de Mustafa Kemal Paşa trenle Eskişehir’e ve buradan da 2 Mayıs 1921’de İsmet Paşa ile beraber Alayunt’a[56] hareket etmiştir. Paşa, Kütahya güneyindeki mevzileri gezmiştir. 2/3 Mayıs’ta komuta kademesi ile yaptığı istişarelerde Yunan taarruzuna karşı Batı Anadolu’da bulunan kuvvetlerin birleştirilmesine ve 2-3 tümenlik grup komutanlıklarının kurulmasına karar verilmiştir[57]. Paşa da 3 Mayıs’ta Alayunt’tan Eskişehir’e ve buradan doğruca Ankara’ya dönmüştür[58].
Kolordu yetkisinde Grup Komutanlıklarının ilk muharebesi Kütahya-Eskişehir Muharebeleri (8-25 Temmuz 1921) olacaktır. Muharebe sırasında 18 Temmuz 1921’de Mustafa Kemal Paşa, Ankara’dan Eskişehir’e gelmiş ve Türk ordusunun …tanzim, tensik ve takviyesi için… Eskişehir’in güneyinde Karacahisar’da[59] bulunan Batı Cephesi karargâhına gitmiştir[60]. Burada İsmet Paşa ile vaziyeti mütalaa edildikten sonra Türk ordusunun Sakarya Nehri’nin doğusuna çekilmesi kararı alınmış ve Paşa, Ankara’ya dönmüştür[61]. Bu emirle birlikte 25 Temmuz 1921’de Türk ordusu, Sakarya Nehri’nin doğusuna çekilmiştir[62]. Buradaki amaç; Yunan ordusunun insan gücü ve teçhizat açısından üstünlüğü ve bu üstünlük karşısında Türk ordusunun güçlendirilmesi için zaman kazanmaktır. Böylece ordu toparlanacak ve güçlendirilmiş olacaktı. Yunan ordusu da Sakarya Nehri’nin doğusuna geçtiği zaman, harekât üssünden uzaklaşacak ve yeniden menzil hatları kurmak zorunda kalacaktı[63]. Türk ordusu Sakarya Nehri’nin doğusuna geçtikten sonra Mustafa Kemal Paşa, 26 Temmuz 1921’de Ankara’dan hareketle Batı Cephesi karargâhının bulunduğu Polatlı’ya gelmiş ve hazırlıklar hakkında bilgi almıştır[64]. Bu esnada Türkiye Büyük Millet Meclisi’nde ordunun Sakarya’nın doğusuna alınması şiddetli tartışmalara neden olmuştur. Tartışmalar neticesinde 5 Ağustos 1921’de Mustafa Kemal Paşa, Türk ordusunun Başkomutanı seçilmiştir[65]. Başkomutan Mustafa Kemal Paşa, 12 Ağustos 1921’de Genelkurmay Başkanı Fevzi Paşa ile Ankara’dan saat 09.00’da hareket ederek Sincan köyünde İhtiyat Grubu’nu[66] teftiş etmiş ve sonra Polatlı’daki cephe karargâhına gitmiştir[67]. Burada yaptığı inceleme ve denetlemelerde, Yunan ordusunun Sakarya cephesinde sol kanada yükleneceğini öngörmüş ve buna göre gerekli tedbirlerin alınmasını emretmiştir[68]. Bu sırada Paşa, Sakarya cephesinde tetkik ve denetlemelerde bulunurken atından düşmüş ve kaburga kemiğini kırmıştır. Bunda dolayı 16 Ağustos 1921’de Polatlı’dan Ankara’ya gitmiştir. Ankara’da tedavi olduktan sonra 17 Ağustos 1921’de tekrar Polatlı’ya gelmiştir[69].
Sakarya Meydan Muharebesi, 23 Ağustos 1921’de başlamıştır. Muharebe devam ederken 9 Eylül 1921’de Başkomutan Mustafa Kemal Paşa, Polatlı karargâhından Zafertepe’ye gelmiş ve Yunanların durumunu burada tetkik etmiştir. Geceyi Karapınar[71] yakınlarında bir trende geçiren Paşa, sabahleyin tekrardan Zafertepe’ye çıkmıştır[72]. Bilindiği üzere Sakarya Meydan Muharebesi’nde 10 Eylül 1921[73] tarihi, Türk ordusunun taarruza geçtiği tarihtir. Bu taarruzla birlikte Türk ordusu artık savunma harbi yapmak yerine taarruz harbine başlayacaktır.
13 Eylül 1921’de Sakarya Meydan Muharebesi, “Türkiye Büyük Millet Meclisi ordusunun muzafferiyet-i katiyesiyle sonuçlanmıştır”. Yunan kuvvetleri, Sakarya Nehri’nin batısına atılmıştır[75]. Başkomutan Mustafa Kemal Paşa’nın deyişiyle Sakarya Melhame-i Kübrası (büyük ve kanlı)[76] muzafferiyetle sona ermiştir. 16 Eylül 1921’de Paşa, Polatlı’dan Ankara’ya dönmüştür[77]. Bu esnada 20 Ekim 1921’de Ankara Anlaşması (İtilafnamesi) imzalanmış ve Güney Cephesi’nde Fransızlarla muharebeler son bulmuştur[78]. Sakarya Meydan Muharebesi’nden sonra Türk ordusu, taarruz hazırlıklarına başlamıştır. Bu kapsamda silah, subay ve er ikmali yapmış, ulaştırma vasıtalarını geliştirilmiş, ordunun eğitim ve öğretimi tamamlanmaya çalışılmıştır[79]. Türk ordusu bu dönemde neredeyse bir eğitim kurumu hâline gelmiştir. Bu kapsamda Birinci Dünya Savaşı’nın tecrübelerine dayanan eserler ve talimatnameler tercüme ettirilerek birliklere dağıtıldığı gibi subayları ve erleri yetiştirmek için alaylardan başlayarak cephe karargâhına kadar her kademede kurslar açılmıştır. Ayrıca her üst makam astlarını yetiştirmek için tatbikatlar, harp oyunları ve geziler tertip etmiş, tabiyeye dair meseleleri çözmüşlerdir. Konya’da topçu okulu açılmış ve bu okula sadece subaylar değil tümen komutanları ve kurmayları da katılmıştır. Tatbikat ve manevralara büyük önem verilmiştir. Sakarya Meydan Muharebesi’nde tümenlerin 8-10 topu varken hazırlıklarla bu sayı 48 topa çıkarılmıştır. Ağır makineli tüfek 3/1 oranında artırılmıştır. Fransızlardan 1.500 makineli tüfek alınmıştır. Nakil araçları; kağnı, öküz ve at arabası, mekkâre, deve ve merkep kollarından ibarettir. Bu kaynaklardan azami derecede yararlanılarak tümen kolları, 40’ar tona çıkarılmıştır. Dolayısıyla birlikler, 60 km’lik bir hareket kabiliyeti kazanmışlardır. Erlerin demirbaş erzaklarıyla birlikte bu, dört günlük bir hareket kabiliyeti anlamına geliyordu. Motorlu vasıta olarak da kolordu ve üstü komutanlıklarda binek otomobilleri vardı ve sınırlı sayıda kamyon vardı. Ayrıca Fransızlardan da bir miktar kamyon gelmiştir[80].
8 Aralık 1921’de Mustafa Kemal Paşa, Hariciye Vekili Yusuf Kemal (Tengirşenk) Bey ile birlikte Ankara’dan Batı Cephesi Karargâhı Akşehir’e hareket etmiştir. 9 Aralık’ta Paşa, Bolvadin’e[82] gelmiş, Ali İhsan ve Yakup Şevki Paşalar ile görüşmüştür. 13 Aralık’ta ise Mustafa Kemal Paşa ve Yusuf Kemal Bey, Akşehir’e geçmiştir ve burada Adana’dan gelen Fransız yetkili Franklin Bouillon ile bir görüşme gerçekleştirmiştir. 16 Aralık’ta ise Yusuf Kemal Bey ile Çay İstasyonu’na gelmiş[83], Ali İhsan Paşa ile görüştükten sonra 18 Aralık 1921’de Ankara’ya dönmüştür[84].
6 Mart 1922’de Mustafa Kemal Paşa, gece Ankara’dan Batı Cephesi’ne hareket etmiştir. 7 Mart 1922’de sabah Biçer’e[85] gelmiş, Biçer’den hareketle öğleyin Sivrihisar’a geçmiş, 3’üncü Kolorduyu teftiş ettikten sonra da kolordu komutanlarıyla karargâhı Çandır’da[86] bulunan 61’inci Tümeni denetlemiştir[87]. 8 Mart 1922’de Paşa, sabah Sivrihisar’dan hareketle Karakaya’ya[88] gelmiş, askerî tetkik ve teftişleri yaptıktan sonra akşam tekrar Sivrihisar’a dönmüştür. 9 Mart’ta Sivrihisar’dan hareketle sırasıyla Aktaş’a[89], Belpınar’a[90] ve Batık’a[91] gelmiş, buralardaki askeri birlikleri teftiş ederek Aziziye’ye[92] geçmiştir. 10 Mart’ta ise Aziziye’den hareketle Hüsrevpaşa (Hüsrevpaşahanı) köyünde[93] ileri karakol mevzilerine gelmiş, araziyi tetkik ettikten sonra Aziziye’ye dönmüştür. 11 Mart’ta Aziziye’den hareketle Gedikevi’nde[94] bulunan 3’üncü Kafkas Tümenini teftiş etmiş ve bu teftiş sırasında subaylara…“Bugünkü Türk Ordusu, eski ordulardan faziletçe daha yüksektir… Muvaffak olacaksınız. İstikbalin ilk şerefli subayları olacaksınız” şeklinde nutukta bulunmuştur. 3’üncü Kafkas ve Gömü’deki[95] 7’nci Tümenleri teftişten sonra tekrar Aziziye’ye dönmüştür. 12 Mart’ta Mustafa Kemal Paşa, Yakup Şevki Paşa ve Albay Kemalettin Sami (Korgeneral Gökçen) Bey ile sabah Aziziye’den hareketle Afyonkarahisar’ın kuzeyinde Derbent köyüne[96] gelmiş, birliklerin teftişini takiben Bolvadin’e geçmiştir. Geceyi burada geçirmiştir[97]. 14 Mart 1922’de ise Bolvadin’den Akşehir’e gelmiş, Çay İstasyonu’nda Ali İhsan Paşa ile görüşerek ordunun ihtiyaçları hususunda tetkikler yapmış ve Akşehir’e dönmüştür[98]. 15 Mart 1922’de Mustafa Kemal, Akşehir’de Batı Cephesi karargâhına gelmiş ve 17 Mart’ta da Maruf köyünde[99] bulunan Tayyare Bölüğünü teftiş etmiştir. 22 Mart’ta Akşehir’de medrese ve mektepleri dolaşmış ve Kazak köyüne[100] uğramış terkrar Akşehir’e dönmüştür. 26 Mart’a kadar Akşehir’de kalan Mustafa Kemal Paşa, 26 Mart’ta Sivrihisar’a geçmiştir. İki gün burada kaldıktan sonra 28 Mart’ta tekrardan Akşehir’e dönmüştür[101]. 28 Mart 1922’de Ali İhsan Paşa komutasındaki 1’inci Ordu Komutanlığını denetlemek üzere Çay’a[102] gelmiştir. Bu ziyaret sırasında Mustafa Kemal Paşa’nın yanında Batı Cephesi Komutanı İsmet Paşa, Sovyet Rusya elçisi Semion İvanoviç Aralov ve Azerbaycan Cumhuriyeti elçisi İbrahim Abilov bulunmaktadır[103].
Söz konusu ziyaretten sonra Ali İhsan Paşa, Başkomutan Mustafa Kemal Paşa’ya 30 Mart’ta İkinci İnönü Muharebesi’nin yıldönümünde askerî bir merasim yaptırmak istediğini söylemiş ve Paşa, bu minvalde 30 Mart’ta aynı heyetle bir kez daha Çay’a gelmiştir[105]. 31 Mart 1922’de Mustafa Kemal Paşa, Çay’dan hareketle Akşehir’e dönmüştür. 1 Nisan 1922’de İsmet Paşa ile Ilgın’da[106] süvari kolordusunu teftiş etmiş[107] ve akşam Ilgın’dan Konya’ya gelmiştir. Konya’da çeşitli ziyaretlerde bulunan Paşa, 4 Nisan 1922’de Ankara’ya dönmüştür[108]. 11 Nisan 1922’de Akşehir’de bulunan Mustafa Kemal, süvari manevralarını izlemek üzere Ilgın’a hareket etmiştir[109]. 17 Nisan 1922’de ise Akşehir’den trenle Ankara’ya dönmüştür[110].
13 Haziran 1922’de Mustafa Kemal Paşa, Millî Müdafaa Vekili (Milli Savunma Bakanı) Kazım Fikri (Orgeneral Özalp) Paşa ile Ankara’dan Sarıköy[111] İstasyonuna[112] gelmiş ve vagonda Batı Cephesi Komutanı İsmet Paşa ile istişareler yaptıktan sonra taarruzun Ağustos sonlarında yapılacağı kararı alınmıştır. Görüşmeden sonra Paşa, otomobille Geyve’ye gelmiş ve burada denetlemelerde bulunmuştur. Geceyi Geyve’de geçiren Mustafa Kemal Paşa, 14 Haziran’da Adapazarı’na gitmiştir. Mustafa Kemal Paşa, Adapazarı’nda annesi Zübeyde Hanım ile görüştükten sonra 17 Haziran 1922’de Kocaeli’ye gelmiş ve Kocaeli Grup Komutanlığını denetlemiştir[113]. Kocaeli’de 18 Haziran’da Fransız yazar Claude Farrere ile görüşmüştür[114]. Hatta görüşme gerçekleşmeden önce Farrere’yi getirecek olan Fransız torpidosuna İzmit Körfezi sahilindeki topçu kıtaatının yanlışlıkla torpidoya ateş etmemesi için emir vermiştir[115]. 19 Haziran’da Fransız yazarla Adapazarı’na dönmüştür. Mustafa Kemal Paşa, 24 Haziran’da ise annesiyle birlikte Ankara’ya dönmüştür[116].
21 Temmuz 1922’de Mustafa Kemal Paşa, Batı Cephesi’ni teftiş etmek üzere Ankara’dan ayrılmış[117] ve 23 Temmuz 1922’de Akşehir’e gelmiştir. Burada Büyük Taarruz planı hakkında komutanlarla istişareler yapmıştır. 24 Temmuz’da Konya’ya giderek İngiliz General Townshend ile bir görüşme gerçekleştirmiştir[118]. Başkomutan Mustafa Kemal Paşa, 27 Temmuz 1922’de taarruz planını görüşmek üzere Akşehir’e gelmiştir. Burada Genelkurmay Başkanı Fevzi Paşa, Batı Cephesi Komutanı İsmet Paşa, 1’inci Ordu Komutanı Nurettin (Korgeneral Sakallı) Paşa, 2’nci Ordu Komutanı Yakup Şevki (Orgeneral Subaşı) Paşa ile Büyük Taarruz’un planı üzerinde çalışmışlardır. 28 Temmuz’da ise ordu birlikleri arasında yapılan bir futbol maçı bahane edilerek 1’inci, 4’üncü ve 5’inci Kolordu komutanlarıyla bir araya gelinmiş ve planın son şekli, komutanlar arasında mütalaa edilmiştir. Bu toplantıdan sonra taarruz planı gereği, birliklerin güneye yürüyüşü kararı hayata geçirilmiş ve bu minvalde Akarçay Nehri kuzeyindeki 2’nci Kolordunun güneye, sıklet merkezi Afyon’un güney bölgesine alınmasına karar verilmiştir[119]. 6 Ağustos’ta ise Mustafa Kemal Paşa, Ankara’ya dönmüştür[120].
17 Ağustos’ta Mustafa Kemal Paşa, gizli bir şekilde otomobille Şereflikoçhisar üzerinden Konya’ya gelmiştir. 20 Ağustos’ta ise saat 10.00’da Konya’dan hareketle saat 16.05’te Batı Cephesi karargâhı Akşehir’e geçmiştir[121]. Başkomutan burada 1’inci ve 2’nci Ordu komutanları ile taarruz planı üzerinde görüşmüş ve birliklerin, taarruz bölgesine intikalini emretmiştir. 21 Ağustos 1922’de Akşehir’den otomobille Konya’ya dönmüştür. 24 Ağustos 1922’de ise Konya’dan Akşehir’e gelmiştir. Aynı gün Başkomutanlık karargâhı ve Batı Cephesi karargâhı Akşehir’den Şuhut’a[122] nakledilmiştir. 25 Ağustos’ta ise karargâh, Şuhut’tan Kocatepe’ye taşınmıştır[123]. 25 Ağustos 1922’de Başkomutan Mustafa Kemal Paşa, Kocatepe’ye çıkarak cepheyi ve birlikleri gözden geçirmiştir. Akşama doğru Şuhut’a vardığında Dadak’ta[124] 1’inci Kolordu karargâhından geçerken kolordu komutanı Albay İzzettin Bey (Orgeneral Çalışlar) ile görüşmüştür. Albay İzzettin, Başkomutan Mustafa Kemal Paşa’yı büyük bir kararın sonucunu bekleyen çok ciddi bir heybet içindeydi şeklinde tasvir etmektedir. Paşa, İzzettin Bey’e hatırını sorarak taarruzun nasıl sonuçlanacağı hakkında fikrini almak istemiştir. İzzettin Bey, “Güvenimiz çoktur; bununla birlikte yakınımızda ve yanımızda bulunuyorsunuz. Galibiyeti mutlaka kazanırız” cevabını vermiştir[125]. 26 Ağustos 1922’de Türk ordusu, tan vaktinde Kocatepe’den Yunan ordusuna karşı topçu ateşiyle taarruza başlamıştır[126].
28 Ağustos 1922’de Başkomutan Mustafa Kemal Paşa, akşam Afyon’a gelmiş ve buradan Balmahmut’a[127] geçerek birliklerine “takibe şiddetle devam etmeleri” emrini vermiştir[128]. Büyük Taarruz bütün şiddetiyle devam ederken 29/30 Ağustos 1922 gecesi Başkomutan Mustafa Kemal Paşa, Afyon Belediye binasının bir odasında kalırken Tevfik (Bıyıklıoğlu) Bey, odasına girerek Yunan kuvvetlerinin durumunu gösteren bir haritayı göstermiştir. Harita üzerinde incelemede bulunan Mustafa Kemal Paşa; Fevzi Paşa ve İsmet Paşa’yı çağırtmış ve harita üzerinde verdikleri karara göre 06.30’da yeni bir emir yazdırmıştır[129]. Başkomutan Mustafa Kemal Paşa, 1’inci Ordu Komutanı Nurettin Paşa ve 4’üncü Kolordu Komutanı Kemalettin Sami Bey muharebeyi yönetmek üzere 30 Ağustos günü, saat 15.30’da 11’inci Tümenin gözetleme yeri olan Yunan kuvvetlerine 2 km. uzaklıktaki mesafedeki[130] Zafertepe’ye çıkmıştır[131].
Başkomutanlık Meydan Muharebesi, Büyük Taarruz’un dönüm noktasıdır. 30 Ağustos 1922’de Dumlupınar’da gerçekleşen muharebeleri bizzat Başkomutan Mustafa Kemal Paşa komuta ettiği için bu güne Başkomutanlık Meydan Muharebesi adı verilmiştir[133]. 30 Ağustos akşamı Mustafa Kemal Paşa, Dumlupınar köyüne gelmiş ve geceyi buradaki istasyonda geçirmiştir[134]. 31 Ağustos’ta ise Adatepe bölgesine giderek muharebe meydanını gezmiş ve Genelkurmay Başkanı Fevzi Paşa ve Batı Cephesi Komutanı İsmet Paşa ile Çalköy’de[135] durum tespitinde bulunmuştur[136].
30 Ağustos Meydan Muharebesi sona erdikten sonra Başkomutan Mustafa Kemal Paşa, 1 Eylül 1922’de ordusuna, Yunan ordusunun mütebaki birliklerini takip emrini vermiştir; “Ordular! İlk hedefiniz Akdeniz’dir, İleri!”[137] emriyle Türk ordusu, İzmir istikametinde takip harekâtına başlamış ve Yunan kuvvetlerini Adalar Denizi’ne kadar sürmüştür[138]. 2 Eylül gecesi Yunan General Nikolaos Trikupis ve beraberindeki 120 subay ve 3.000 nefer, 5’inci Kafkas Tümeni tarafından esir edilmiştir[139]. Bu sırada da Başkomutanlık ve Batı Cephesi karargâhı Uşak’a taşınmış ve 3 Eylül 1922’de Başkomutan Mustafa Kemal Paşa, Uşak’a gelmiştir[140]. 4 Eylül’de ise Eşme’ye geçmiştir[141]. 7 Eylül 1922’de ise Eşme’den Salihli’ye hareket etmiştir[142].
9 Eylül 1922’de 1’inci ve 2’nci Süvari Tümenleri ile 14’üncü Süvari Tümeni İzmir’e girmiştir[143]. Mustafa Kemal Paşa’da Nif’e[144] gelmiştir[145]. Mustafa Kemal Paşa Nif’te iken İzmir’i görmek için Belkahve’ye gelmiş ve sonra geceyi Nif’te geçirmiştir[146]. 10 Eylül 1922’de Paşa, Nif’ten hareket etmiş, Fevzi Paşa ve İsmet Paşa ile İzmir’e gelmiştir[147]. 2 Ekim’e kadar burada kalan Mustafa Kemal Paşa, bu tarihten sonra Ankara’ya dönmüştür[148].
SONUÇ
Türk İstiklal Harbi’nin başlangıcı, 19 Mayıs 1919’da Mustafa Kemal Paşa’nın Samsun’a ayak bastığı zaman olarak kabul edilmektedir. Çünkü bu tarihten sonra Anadolu’da işgallere karşı Türk ordusu daha örgütlü hale gelecektir. Diğer taraftan da Anadolu’daki mücadele, hukuki ve siyasi bir boyut kazanacak ve bu minvalde çeşitli teşekküller meydana getirilecektir. Mustafa Kemal Paşa, Samsun’dan başlattığı Millî Mücadele yolculuğunda milletin desteğini almak için Sivas’a kadar gitmiştir. Sivas’tan ise Heyet-i Temsiliye başkanı sıfatıyla Ankara’ya gelmiş ve Ankara, 27 Aralık 1919 tarihi itibariyle Millî Mücadele’nin merkezi olmuştur. Bu yolculukta Paşa, 16 farklı merkeze uğramıştır. Samsun’dan Ankara’ya kadar uğradığı merkezler dikkate alındığında 2.819 km yol kat etmiştir. Mustafa Kemal Paşa, Ankara’da Meclis başkanı seçildikten sonra Meclis adına Türk ordusunu komuta etme yetkisine sahip olmuştur. Ve bu minvalde Batı Cephesi’ndeki muharebeleri bizzat yürütmüştür. Mustafa Kemal Paşa Ankara’ya geldikten sonra Batı Cephesi’ne ilk olarak 20 Haziran 1920’de gitmiştir. Bu yolculuk, 10 Eylül 1922’de İzmir’de son bulmuştur. Bu süreçte Paşa, 53 farklı merkeze uğramıştır. Ankara’dan İzmir’e kadar süren yolcuğu ise uğradığı merkezler dikkate alındığında 11.898 km’dir. Esasen Mustafa Kemal Paşa’nın kat ettiği kilometre bu kadar değildir. Zira Paşa, uğradığı her bir merkezde; denetlemeler, ziyaretler, yürüyüşler vs. gerçekleştirmiştir. Nitekim Mustafa Kemal Paşa’nın Samsun’da İzmir’e Millî Mücadele yolculuğu toplamda 14.717 km’dir. Türkiye’ye en uzak yerlerden biri olan Avustralya kıtasının Türkiye ile arasının 12.434 km olduğu düşünüldüğünde ortaya çıkan mesafenin büyüklüğü daha iyi tasavvur edilecektir.
Mustafa Kemal Paşa’nın uğradığı 69 farklı merkez ve kat ettiği 14.717 kilometre, mevcut verilerin analiz edilmesiyle elde edilmiştir. Millî Mücadele Dönemi’ni kapsayan sağlıklı bir mesafe cetveline ve yol haritasına ulaşılamamıştır. Mesafe hesaplaması, günümüz kilometre verileri üzerinden yapılmıştır. Bunun için Kara Yolları Genel Müdürlüğü sayfasında bulunan Mesafe Sorgulama ve Google Haritalar (Google Maps) uygulaması kullanılmıştır. İki uygulama arasında alternatif güzergâhlar açısından farklılıklar bulunmaktadır. Bundan dolayı il ve ilçe merkezleri arasındaki mesafe için Mesafe Sorgulama, daha küçük idari birimlerde ise Google Haritalar uygulaması tercih edilmiştir. Ayrıca küsurlu çıkan kilometre verileri yuvarlama hesabı dikkate alınarak kullanılmıştır. İlave olarak çalışmada kara yolu tren yolu ayrımına gidilmemiştir. Çünkü ulaşım araçlarının cinsi sadece hızı etkilemektedir. Kilometre aynı kalmaktadır. Öte yandan Millî Mücadele Dönemi’nde kullanılan yolların rotasının günümüzde değişebileceği göz önünde de bulundurulmalıdır. Neticede Mesafe Sorgulaması sonucu ortaya çıkan sayı yaklaşık bir sayı olarak kabul edilmelidir.
EKLER
KAYNAKÇA
Altay, Fahrettin, 10 Yıl Savaş ve Sonrası 1912-1922, İnsel Yayınları, (y.y.), 1970.
Askerî Tarih Belgeleri Dergisi, S 79, Mayıs 1979.
Askerî Tarih Belgeleri Dergisi, S 98, Haziran 1994.
Askerî Tarih Belgeleri Dergisi, S 151, Ağustos 2022.
Askerî Tarih Belgeleri Dergisi, S 145, Temmuz 2019.
Askerî Tarih Belgeleri Dergisi, S 131, Temmuz 2013.
Askerî Tarih Belgeleri Dergisi, S 134, Ocak 2015.
Askerî Tarih Belgeleri Dergisi, S 131, Temmuz 2013.
Atatürk, Kemal, Nutuk, Yay.Haz. Z. Korkmaz, Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, Ankara 2002.
Atatürk’ün Tamim, Telgraf ve Beyannameleri, yay.haz. A. Sevim, İ. Öztoprak ve M.A.Tural, Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, Ankara 2006.
Aydemir, Şevket Süreyya, Tek Adam 1919-1922, Cilt 2, Remzi Kitabevi, İstanbul 1964.
Belen, Fahri, Büyük Türk Zaferi Afyon’dan İzmir’e, Millî Eğitim Basımevi, İstanbul 1970.
Belen, Fahri, Askerî, Siyasal ve Sosyal Yönleriyle Türk Kurtuluş Savaşı, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara 1983.
Bıyıklıoğlu, Tevfik, Türk İstiklal Harbi; Mondros Mütarekesi ve Tatbikatı, Cilt 1, Genelkurmay Basımevi, Ankara 1999.
Bozok, Salih ve Bozok, Cemil S., Hep Atatürk’ün Yanında, Çağdaş Yayınları, İstanbul 1985.
Çalışlar, İzzettin, Sakarya’dan İzmir’e Kadar 1’inci Kolordu, Genelkurmay Basımevi, Ankara 2007.
Dinçer, Hasan, “Genelgeler ve Kongreler Dönemi”, Türkiye Cumhuriyeti Tarihi, Ed. T.F.Ertan, 8. Baskı, Siyasal Kitabevi, Ankara 2020, s.91-98.
Erkal, Şükrü, “TBMM Hükümetinin Büyük Taarruz Öncesi Barış Girişimleri ve Sonucu”, Büyük Taarruz 70’nci Yıl Armağanı, Genelkurmay Basımevi, Ankara 1992.
Genelkurmay Milli Mücadele Albümü, Yay. Haz. Hüsnü Özlü, Askerî Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı Yayınları, Ankara 2016.
Görgülü, İsmet, “Millî Mücadele Döneminde Kongreler”, Atatürk Ansiklopedisi, https://ataturkansiklopedisi.gov.tr/bilgi/millî-mucadele-donemindekongreler, Erişim Tarihi: 05.02.2023.
Güvendik, Hakkı, Türk İstiklal Harbi Batı Cephesi; Yunanlıların Batı Anadolu’da İstila Hareketlerine Başlamaları, İzmir’in İşgali, Mustafa Kemal Paşa’nın Samsun’a Çıkması, Millî Mukavemetin Kurulması (15 Mayıs-4 Eylül 1919), Cilt 2, Ks. 1, Genelkurmay Basımevi, Ankara 1994.
Harp Tarihi Vesikaları Dergisi, S 4, Haziran 1953.
Harp Tarihi Vesikaları Dergisi, S 59, Mart 1967.
Harp Tarihi Vesikaları Dergisi, S 62, Aralık 1967.
Harp Tarihi Belgeleri Dergisi, S 75, Eylül 1976.
Harp Tarihi Vesikaları Dergisi, S 62, Aralık 1967.
Harp Tarihi Vesikaları Dergisi, S 63, Mart 1968.
Harp Tarihi Vesikaları Dergisi, S 2, Aralık 1952.
Harp Tarihi Vesikaları Dergisi, S 51, Mart 1965.
Harp Tarihi Vesikaları Dergisi, S 50, Aralık 1964.
Harp Tarihi Vesikaları Dergisi, S 57, Eylül 1966.
Harp Tarihi Vesikaları Dergisi, S 70, Mart 1974.
Harp Tarihi Vesikaları Dergisi, S 56, Haziran 1966.
Harp Tarihi Encümeni, Türk İstiklal Harbi Hülasası 1919:1922, Askerî Matbaa, İstanbul 1937.
İnönü, İsmet, Hatıralar, Yay. Haz. S. Selek, Bilgi Yayınevi, Ankara 1985.
İSH-Kutu: 1784, Gömlek: 82, Belge: 9.
İSH-Kutu: 1784, Gömlek: 82, Belge: 8.
İSH-Kutu: 1802, Gömlek: 19, Belge: 22.
Jaeschke, Gotthard, Türk İnkılabı Tarihi Kronolojisi 1918-1923, Cilt 1, Millî Mecmua Basımevi, İstanbul 1939.
Kansu, Mazhar Müfit, Erzurum’dan Ölümüne Kadar Atatürk’le Beraber, Cilt 1, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2009.
Kocatürk, Utkan, Atatürk ve Türkiye Cumhuriyeti Tarihi Kronolojisi 1918-1938, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2000.
Kocatürk, Utkan, Doğumundan Ölümüne Kadar Kaynakçalı Atatürk Günlüğü, Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, Ankara 2007.
Millî Savunma Bakanlığı, Arşiv ve Askerî Tarih Arşivi, İstiklal Harbi Koleksiyonu, Kutu, Gömlek, Belge.
Niş, Kemal, Türk İstiklal Harbi Büyük Taarruz (1-31 Ağustos 1922), Yay. Haz. N. Erdaş, Cilt 2, Ks. 6, Kitap 2, Genelkurmay Basımevi, Ankara 1995.
Niş, Kemal ve Söker, Reşat, Büyük Taarruz Takip Harekâtı 31 Ağustos-18 Eylül 1922, Cilt 2, Ks.6, Kitap 3, yay. haz. Tevfik Ercan ve Çetin Anıt, Genelkurmay Basımevi, Ankara 1995.
Selek, Sabahattin, Millî Mücadele Ulusal Kurtuluş Savaşı, Cilt 1, Örgün Yayınları, İstanbul 1982.
Taşdemir, Serap, “Türkiye Cumhuriyetinin Doğum Belgesi: Amasya Tamimi”, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, Cilt 21, S 61, Ankara 2005, s.1071-1089.
Türkmen, Zekeriya, “Havza Genelgesi”, Atatürk Ansiklopedisi, https://ataturkansiklopedisi.gov.tr/bilgi/havza-genelgesi, Erişim Tarihi: 15.02.2023.
Önalp, Kamil, Türk İstiklal Harbi Kütahya-Eskişehir Muharebeleri 15 Mayıs-25 Temmuz 1921, Cilt 2, Ks. 4, Gnkur. Basımevi, Ankara 1974.
Önder, Mehmet, Atatürk’ün Yurt Gezileri, Türkiye İş Bankası Yayınları, Ankara 1998.
Özalp, Kazım, Millî Mücadele 1919-1922, Cilt 1, Türk Tarih Kurumu, Ankara 1998.
Özdemir, Hikmet, “Amasya Tamimi”, Atatürk Ansiklopedisi, https://ataturkansiklopedisi.gov.tr/bilgi/amasya-tamimi, Erişim Tarihi: 15.02.2023.
Öztoprak, İzzet, “Düzenli Ordunun Kuruluşu”, İkinci Askerî Tarih Semineri Bildirileri, Genelkurmay Basımevi, Ankara 1985, s.261-284.
Öztoprak, İzzet, “Ankara İtilafnâmesi (1921)”, Atatürk Ansiklopedisi, https://ataturkansiklopedisi.gov.tr/bilgi/ankara-itilafnamesi-1921, Erişim Tarihi: 12.02.2023.
Sabis, Ali İhsan, Harp Hatıralarım: İstiklal Harbi ve Gizli Cihetleri, Cilt 6, Nehir Yayınları, İstanbul 1993.
Sarıhan, Zeki, Kurtuluş Savaşı Günlüğü, Cilt 1, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1993.
Sarıhan, Zeki, Kurtuluş Savaşı Günlüğü, Cilt 3, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1995.
Sarıhan, Zeki, Kurtuluş Savaşı Günlüğü, Cilt 4, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1996.
Sarıhan, Zeki ve Çolakoğlu, Nuri M., Paşa’nın Rotası, İstanbul Kültür ve Sanat Ürünleri Yayınları, İstanbul 2021.
Selek, Sabahattin, Millî Mücadele Ulusal Kurtuluş Savaşı, Cilt 2, Örgün Yayınları, İstanbul 2002.
Millî Egemenlik Belgeleri, TBMM Basımevi, Ankara 2015.
Vandemir, Baki, Türk İstiklal Savaşı’nda Sakarya’dan Mudanya’ya, Genelkurmay Basımevi, Ankara 2006.
Yaman, Ahmet Emin, “Başkumandanlık Kanunu”, Atatürk Yolu Dergisi, C 3, S 9, Ankara 1992, s. 85-110.
Zeyrek, Şerafettin, “Amasya Mülakatı”, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, C 5, S 14, Ankara Mart 1989, s.467-477.
https://www.kgm.gov.tr/Sayfalar/KGM/SiteTr/Uzakliklar/ilcedenIlceyeMesafe.aspx Erişim Tarihi: 20.03.2023.
https://www.google.com.tr/maps/@39.7654539,30.4747739,12z?hl=tr Erişim Tarihi: 20.03.2023.