ISSN: 1011-727X
e-ISSN: 2667-5420

MUTTALİP ŞİMŞEK

Millî Eğitim Bakanlığı (Öğretmen), Konya/TÜRKİYE

Anahtar Kelimeler: Avusturya-Macaristan İmparatorluğu, Avusturya Kızılhaçı, Hilal-i Ahmer (Kızılay) Cemiyeti, Osmanlı Devleti, Viyana Hanımlar Merkezi.

GİRİŞ

Osmanlı Devleti, savaşlarda yaralanan veya hasta olan askerlerin masuniyeti anlayışını getiren ve bunların tedavilerini sağlamayı hedefleyen 1864 tarihli Cenevre Sözleşmesi’ni 5 Temmuz 1865’te imzalayarak Cenevre Komisyonuna dâhil olmuştu. 1868 yılında Dr. Abdullah Bey’in girişimi, Tıbbiye Nazırı Marko Paşa ve Dr. Kırımlı Aziz Bey’in katılımıyla 66 üyeden oluşan “Mecrûhîn ve Marda-yı Askeriyeye İmdat ve Muâvenet Cemiyeti”nin kurulmasıyla[1] da Cenevre Sözleşmesi ülkede tatbik edilmeye çalışılmış, ancak bu süreçte etkin bir çalışma yürütülememişti. Sultan II. Abdülhamid’in tahta çıkışının ardından “Hilal-i Ahmer Cemiyeti” adını alarak 14 Nisan 1877’de resmen kurulan cemiyet, ilk aktif faaliyetini 93 Harbi’nde (1877-78 Osmanlı Rus Savaşı) hem cephe hattında hem de cephe gerisinde yürütmüş ve 28 ayrı noktada açtığı hastaneler vasıtasıyla 46 bine yakın yaralıyı tedavi etmişti. İlk ciddi imtihanını başarıyla veren cemiyet yaklaşık 20 yıl pasif hâlde kaldıktan sonra 1897 Osmanlı-Yunan Savaşı’nda yeniden cepheye koşmuş ve gemiler kiralayarak yaralı askerleri İstanbul’a taşımıştır. Savaşın sona ermesiyle birlikte cemiyet komitesi tekrar dağılmış ve faaliyetlerine bir süre daha ara vermişti[2].

II. Meşrutiyet Dönemi’nde cemiyetin tekrar ihya edilmesi Sultan Reşad’ın himayesi ve Veliaht Yusuf İzzettin Efendi’nin fahri başkanlığı neticesinde 20 Nisan 1911 tarihinde Umumi Meclisin toplanması ile mümkün olmuştu[3]. Hilal-i Ahmer daha yapılanma çalışmalarını tamamlayamadan Trablusgarp Savaşı’nda oldukça yoğun ve başarılı bir çalışma yürütmüş[4], ancak buradaki yaralar sarılamadan Balkan Savaşı patlak vermişti. Nihayetinde cemiyet, Balkan Savaşları’nda hasta ve yaralı askerler ile göçmenlere yaptığı yardımlar sayesinde savaşın olumsuz etkilerini hafifletmeye çalışmıştı[5].

Birinci Dünya Savaşı, Hilal-i Ahmer Cemiyeti için gerçek anlamda hem farklı cephelerde hizmet etmek hem de başta İstanbul olmak üzere belirli merkezlerde toplanan yardıma muhtaç insanların bakımını sağlamak adına büyük bir imtihan olmuştur. Bu süreçte Osmanlı ordusu cephede nasıl “yedi düvele” karşı büyük mücadele vermişse Hilal-i Ahmer Cemiyeti de cephe gerisinde ve memleketin dört bir tarafında aynı fedakârlıkla hem askerleri hem de halkı ayakta tutmaya çalışmıştır[6] .

Savaş yıllarının bu sıkıntılı sürecinde Türk kadını da aktif rol almıştır. Nitekim Hilal-i Ahmer çatısı altında kadınların hizmet etmesi cemiyetin pek çok alanda daha başarılı çalışma yürütmesine de olanak sağlamıştır. Batılı Kızılhaç teşkilatlarında kadınların çalışmalara dâhil olması[7] Hilal-i Ahmer’e göre biraz daha erken tarihlerde görülmüş olsa da II. Meşrutiyet’in ilk yıllarından itibaren memleketteki kadınların da sosyal sorumluluk çalışmalarında[8] yer almaya başladığı bilinmektedir. Cemiyetin 1911 yılında yeniden teşkilinden evvel Feride b. Yaver önderliğinde İstanbul’da birkaç yardımsever kadın Hilal-i Ahmer adını kullanarak bağış toplama çalışması yürütmüş, 1909-1911 yılları arasında Hariciye Nazırlığı yapan M. Rıfat Paşa’nın eşi ise “Hilal-i Ahmer Encümen-i Nisvanı (Kadınlar Heyeti)” adıyla bir heyet kurarak cemiyetin yeniden faaliyete geçmesi adına bir fon oluşturmuştur. Nitekim bu amaçla yapılan ürün satışı neticesinde yaklaşık 3.500 lira gelir elde edilmişti ki bu para cemiyetin ilk sermayesini oluşturacaktı[9].

Aslında bu yapı, Hilal-i Ahmer Hanımlar Merkezi Heyetinin ilk nüvesini oluşturuyordu ve Encümen-i Nisvan bir süre sonra Hilal-i Ahmer Osmanlı Kadınları Heyeti adını almıştı. Heyetin başkanlığını yine Rıfat Paşa’nın eşi sürdürüyor, Mithat Paşa’nın eşi Fahriye Hanım merkezin fahri başkanlığını, İsmail Hakkı Paşa’nın eşi de başkan vekilliğini yürütüyordu. Nihayet 21 Nisan 1911 tarihinde yapılan Birinci Genel Kurul toplantısından sonra İstanbul’un önde gelen ailelerinden yaklaşık 100 kadının yeni oluşuma kurucu üye olarak kaydedilmesiyle Hanımlar Merkezi Heyetinin kurulması çalışmalarına hız verildi. Bu son toplantıyla Kadınlar Heyetinin başkanlığına Mahmut Muhtar Paşa’nın eşi Prenses Nimet Hanım seçilmiş, Başkadınefendi Kâm-res Hanım’ın fahri başkanlığında 30 kadının genel kurul üyesi seçilmesiyle Hanımlar Merkezi Heyetinin alt yapısı oluşturulmuş[10] ve nihayet 20 Mart 1912 tarihinde Hilal-i Ahmer Hanımlar Merkezi Heyetinin kurulmasıyla da yaklaşık bir yıldır sürdürülen çalışmalar başarılı bir şekilde tamamlanmıştır[11].

Kuruluşundan iki yıl sonra Merkez Heyeti şubeleşmeye karar verdi ve memleketin farklı bölgelerinde bunu gerçekleştirmek adına büyük bir seferberlik başlattı. Başta İstanbul olmak üzere Konya, Kastamonu ve İzmir gibi önemli merkezlerde şubeler açıldı. Bu yerel şubelerin tesisinde Kastamonu Şubesinin kurucusu Vali Galip Bey’in eşi Makbule Hanım örneğinde olduğu gibi bölgedeki üst düzey idarecilerin etkin rol oynaması düşünülmüştü. Bu yolla şubelerden beklenen faydanın kısa zamanda elde edilmesine olanak sağlanarak şubeler birbiri ardına yardım toplama faaliyetine geçmeye başladı[12]. Öte yandan kadınların bu şekilde cemiyet çalışmalarına aktif katılımı, cephelerde ihtiyaç duyulan hemşirelik/hasta bakıcılık taleplerinin karşılanması, ordunun her türlü giyim ihtiyacının (çorap, eldiven, iç çamaşırı gibi) giderilmesi ve gelir elde etmek için dikilen/örülen hediyelik eşyaların veya üretilen rozetlerin çarşıda/pazarda satışıyla[13] cemiyete nakdî destek temini gibi pek çok alanda fayda sağlamıştı[14].

Birinci Dünya Savaşı’nın başlamasıyla birlikte Hilal-i Ahmer Hanımlar Merkezi Heyeti, savaşın ağır yükünü hafifletmek ve daha fazla yardım toplamak amacıyla ülke dışında da şubeler açmaya başlayacaktır. Burada değerlendirilen Viyana Hanımlar Merkezi de işte bu amaçlarla kurulmuş ve gerek Galiçya Cephesi’nde yaralanan Osmanlı askerlerine gerekse İstanbul’daki cemiyetin umumi merkezine sağladığı faydalar açısından önemli hizmetler ifa etmiştir. Bu çalışmada arşiv kaynakları ile dönemin Osmanlı ve Avusturya basınında yer alan bilgiler ışığında Viyana Hanımlar Merkezinin kuruluşu ve faaliyete başlaması, toplanan bağışlar/yardımlar ve Galiçya Cephesi’nde yaralanıp Avusturya ve Macaristan’daki hastanelerde tedavi gören Osmanlı askerlerine yaptığı yardımlar değerlendirilmiştir.

I. Hilal-i Ahmer Cemiyeti Hanımlar Merkezi Viyana Şubesinin Kuruluşu

Osmanlı Devleti’nin 2 Ağustos 1914 tarihinde Almanya ile gizli bir ittifak antlaşması imzalaması üzerine Hilal-i Ahmer Cemiyeti hem cephede hem de cephe gerisinde yürüteceği çalışmalar için gerekli olan kaynağı sağlamak amacıyla Almanya ve Avusturya’nın bazı şehirlerinde şube açmaya karar verdi. Bunun için 1914 yılının sonlarına doğru Dr. Hikmet Bey’i Viyana’ya gönderdi. Hikmet Bey, Hilal-i Ahmer Viyana Murahhası unvanıyla Avusturya, Macaristan ve Almanya’da yürütülecek çalışmaları takip edecekti. Böyle bir şubenin teşkiliyle cemiyet, müttefik ülkelerin büyük şehirlerinde tertip edilecek etkinlikler ile yine üzerinde cemiyetin işaretinin yer aldığı rozet, cüzdan, çanta, portre vb. eşyaların satışından elde edilecek gelirin düzenli bir şekilde toplanmasını sağlamayı hedeflemişti. Murahhaslık, toplanan paraların bir kısmıyla savaş yıllarında ülkede ihtiyaç duyulan cerrahi aletler ve ilaç gibi sağlık malzemeleri, sahra hastaneleri için çadırlar, gıda ürünleri, giyecek, hasta ve malzeme nakli için kullanılacak ulaşım araçları temin ederek İstanbul’a gönderecek, geri kalan kısmını ise cemiyet merkezine yollayacaktı[15].

Birinci Dünya Savaşı’nın sonuna kadar cemiyetin Viyana’da başarılı bir faaliyet yürütmesinde Osmanlı Devleti’nin Viyana Sefiri Hüseyin Hilmi Paşa’nın[16] da büyük katkısı olmuştu. H. Hilmi Paşa, daha evvel Hilal-i Ahmer Cemiyetinin başkanlığını yaptığından cemiyete yardım toplamanın önemini takdir ettiği için Dr. Hikmet Bey’in Viyana’ya gelmesiyle birlikte cemiyetin her türlü etkinliğine aktif olarak katılıyordu. Dolayısıyla Viyana Sefaretinin desteği sayesinde cemiyet, memleket dâhilinde temin etmekte zorlandığı ilaçlar (kloroform, iyodoform, atropin, iktamol, diprofilin, aspirin, gliserin ve kinin gibi), cerrahi aletler, gıda ürünleri, çadır ve ulaşım araçları gibi malzemeleri satın alarak demiryoluyla İstanbul’a gönderiyordu[17].

Viyana’da Hilal-i Ahmer yararına yapılan yardım çalışmalarının en önemli kısmını bu amaçla kurulan yardım komiteleri oluşturuyordu. Bu komiteler, Almanya’da olduğu gibi genellikle Avusturya hanedanına mensup prens, prenses, yönetici veya yönetici eşlerinin himayesi altında kuruluyor ve bu organizasyonlara ülkenin her kesiminden varlıklı üyeler büyük destek oluyordu. Bu komiteler tarafından toplanan yardımlar Viyana Murahhaslığına ulaştırılıyordu[18]. Cemiyete Viyana’da yardım toplayan bir diğer dernek de “Hilal-i Ahmer Hanımlar Merkezi” idi. Hilal-i Ahmer Cemiyeti Hanımlar Merkezi Heyetinin[19] yurt dışındaki ilk temsilciliklerinden biri olan Hanımlar Merkezinin kuruluşunda Dr. Besim Ömer’in Viyana’da verdiği konferansın büyük etkisi olmuştu. Hanımlar Merkezinin Viyana’da faaliyete başlaması Galiçya Cephesi’nde mücadelenin devam ettiği günlere rastlamaktadır. Avusturya hastanelerinde tedavi gören yaralı ve hasta Türk askerlerine yardım çağrısının öncüsü olan Viyana Hanımlar Merkezi, Viyana Sefiri Hüseyin Hilmi Paşa’nın eşi Fatma Zehra Hanım’ın girişimleri sayesinde 25 Kasım 1916 tarihinde kuruldu[20].

Viyana Hanımlar Merkezi ilk toplantısında yönetim kurulu üyelerini belirlemiş ve basın aracılığıyla bu üyelerini kamuoyuna takdim ederek şehrin merkezinde kiralanan bir büroda[21] çalışmalara başlamıştı. Buna göre Viyana Hanımlar Merkezinin Başkanı Fatma Zehra Hanım, Başkan Yardımcısı ise Viyana Osmanlı Konsolosu Richard Blacque’ın eşi Josephine Hanım olmuştu. Dr. Hikmet Bey’in eşi Vildan Hanım muhasebe işlerine bakacak, Viyana Başkonsolosu Hüsnü Bey’in eşi Adile Hanım ile Muhib Paşa’nın büyük kızı Vecihe Hanım ise kâtip olarak hizmet edecekti. Ayrıca Heyet-i Merkeziye Nizamnamesi uyarınca Hanımlar Merkezinin açılabilmesi için 12 azanın desteği ve katılımı da gerekiyordu ki ilk toplantıda bu azalar da belirlenmişti. Buna göre Viyana Hanımlar Merkezinin azaları şunlardı: Hüseyin Hilmi Paşa’nın eşi Fatma Zehra Hanım, Konsolos R. Blacque’ın eşi Josephine Hanım, Dr. Hikmet Bey’in eşi Vildan Hanım, Başkonsolos Hüsnü Bey’in eşi Adile Hanım, Şakir Cemal Bey’in eşi (isim verilmemiş), Muhib Paşa’nın eşi Refia Hanım, Muhib Paşa’nın kızı Vecihe Hanım, Osman Nizami Paşa’nın eşi (isim verilmemiş), Mösyö Kopasis’in eşi Helene Hanım, Davud Efendi’nin eşi Sara Hanım, Mösyö Friedrich’in eşi Pauline Hanım ve Esad Bey’in eşi Nazlı Hanım[22].

Yönetim Kurulu ilk toplantısında yürütülecek çalışmaların daha iyi kontrol edilebilmesi amacıyla önceleri her cumartesi, daha sonra ise her cuma öğleden sonra olmak üzere haftalık düzenli toplantı yapma kararı aldı. Viyana ve çevresinden toplanacak yardımlar için Wiener Bankverein ve Postsparkasse adlı bankalarda birer bağış hesabı açıldı. Hanımlar Merkezinin çalışmalarına başta Viyana Sefiri H. Hilmi Paşa olmak üzere, Sefaret Müsteşarı R. Blacque ve Dr. Hikmet Bey destek olmaya çalışıyordu[23].

Hanımlar Merkezinin Viyana ve çevresinde başarılı bir çalışma yürütebilmesi için her şeyden önce iyi bir tanıtıma ihtiyacı vardı ve bu hususta Avusturya Kızılhaçı’nın önemli desteği olmuştu. Örneğin, Avusturya Kızılhaçı tarafından 8 Nisan 1917 tarihli Neue Freie Presse gazetesine verilen yardım çağrısında, yaralı ve hasta Türk askerlerine yardım etmenin “Bir vatanseverlik vazifesi olduğu”, Viyana’daki Türk hanımlarından gelen yardım talebinin “Viyana halkından mutlaka karşılık bulması gerektiği” gibi halkı nakdî ve ayni yardıma teşvik eden ifadeler kullanılmıştı[24]. Yine aynı gazetede “Viyanalı Kadınlara” başlıklı bir çağrıda şu ifadelere yer verilmişti:

“Hanımlar Merkezi, Sultan’ın himayesi ve teveccühüyle Osmanlı Hilali Ahmer Cemiyeti Kadınlar Merkezi Heyetinin bir şubesi olarak Viyana’da kurulmuştur. Avusturya’da ve özellikle Viyana’da Osmanlı’ya duyulan sempatiye bağlı olarak kurulan bu şube ile Türk kadınları tıpkı Avusturyalı ve Alman kız kardeşleri gibi savaş yıllarında bütün enerjilerini yardım çalışmalarına hasredeceklerdir. Viyana’daki Osmanlı Hilal-i Ahmer Hanımlar Merkezi, Avusturya ve kadınlarını Doğu’ya bağlayan ilk dostluk yapılarından birini oluşturacaktır. Sıkıntılı bir dönemde kurulan bu dernek vasıtasıyla Viyanalı kadınların İstanbul’daki kadınlara destek olması ayrı bir önem arz etmektedir. Bu nedenle herkesi, başta cömert ve yardımsever Viyanalı kadınları, planlarımızı desteklemeye ve barış zamanı için Avusturya ve Osmanlı arasındaki bağı derinleştirmeye davet ediyoruz[25].”

Neue Freie Presse gazetesinin 5 Nisan 1917 tarihli bir diğer ilanında ise Hilali Ahmer Cemiyetinin Avrupa’daki Kızılhaç savaş yardım bürolarının yaptığı gibi sosyal yardım anlayışı ile hareket ettiği, Kızılay/Kızılhaç toplulukları içerisinde önemli bir yere sahip olduğu ve savaşlarda kazandığı tecrübe sayesinde Birinci Dünya Savaşı’nın zorluklarıyla mücadele etmek için büyük başarılar elde ettiği bilgisine yer verilerek Viyana halkından cemiyete yardım etmesi istenmişti[26]. Aynı şekilde Neues Wiener Tagblatt, Fremden-Blatt ve Reichspost gibi Avusturya’nın önde gelen diğer gazetelerinde de Hanımlar Merkezi için yapılan yardım çağrılarına rastlamak mümkündü[27]. Sadece Avusturya’daki gazetelerde değil Almanya ve Macaristan’da yayınlanan gazetelerde de Hanımlar Merkezi için yardım çağrısı yapılacak ve bu sayede binlerce kron bağış toplanacaktı[28].

Hanımlar Merkezinin kuruluşu ve yardım talebinin ulusal gazetelerde yer alması aslında hem cemiyetin hem de Hanımlar Merkezinin etkili bir çalışma yürüttüğünü göstermektedir. Üstelik Hanımlar Merkezinin zaten ülkeleri de savaş hâlinde olan ve kendi askerlerinin ihtiyaçları için hummalı bir çalışma yürüten onlarca Alman ve Avusturyalı Kızılhaç derneklerinin arasında faaliyette bulunabilmesi oldukça önemlidir. Başta Fatma Zehra Hanım olmak üzere diğer üyelerin de gayretleriyle Hanımlar Merkezi, Viyanalı kadınlarla işbirliği içerisinde beklenenin de üzerinde yardım toplayacaktır.

II. Viyana Hanımlar Merkezinin Topladığı Bağışlar ve Yaptığı Harcamalar

Hilal-i Ahmer Viyana Murahhaslığı savaş süresince Avusturya, Macaristan, Almanya ve Bosna’da yürüttüğü çalışmalarda yaklaşık 3,5 milyon kron bağış toplamayı başarmıştı. Viyana Hanımlar Merkezi ise 140 bin kronun üzerinde bağış toplayarak cemiyete destek olmaya çalıştığı gibi Galiçya Cephesi’nde yaralanan Türk askerlerinin ihtiyaçlarını gidermeye de gayret etmişti. Yukarıda belirtildiği gibi yönetim kurulu, bağışların daha rahat toplanması ve takibi için Wiener Bankverein ve Postsparkasse adlı bankalarda hesap açtırmak suretiyle, ülkenin dört bir yanından nakdî bağış yapmak isteyenlere bu bankalara ait şubelerden para gönderme kolaylığı sağlamıştı. Viyana Murahhaslığının himayesi altında faaliyet yürüten Hanımlar Merkezinin tutmuş olduğu kayıtlara bakıldığında cemiyete Avusturya’nın her kesiminden bağış yapıldığı görülmektedir[29].

Bunlar içerisinde Galiçya Cephesi’nde yaralanan ve tedavi altına alınan Türk askerlerine yardım etmek amacıyla kurulan “Osmanlı Askerleri için Hediye Toplama Derneği[30]” 16.219 kronluk bağışıyla (toplam bağışın yaklaşık %12’si) Hanımlar Merkezinin önde gelen destekçileri arasında yer almıştı. Derneğin başkanlığını Dr. Marcel Halfon yapıyordu ve kendisi Hanımlar Merkezinin yürüttüğü faaliyetlere de çoğu zaman destek oluyordu. Hanımlar Merkezinin yönetiminde yer alan Josephine Hanım, 4 Mart 1916 tarihinde Hilal-i Ahmer Merkez-i Umumisine gönderdiği mektupta Dr. M. Halfon tarafından kendilerine teslim edilen 12 sandık dolusu malzemenin (bin parçadan oluşan triko, gömlek, don ve çorap ile gıda ürünleri) İstanbul’a gönderilmek üzere Schenker Demiryolu Şirketine teslim edildiğini ve bunların değerinin yaklaşık 15 bin kron olduğunu ifade etmişti[31]. Dolayısıyla bu dernek tarafından cemiyete yapılan yardımın büyük bir kısmını ayni bağışlar oluşturuyordu.

Avusturya’nın farklı bölgelerinde yer alan şeker, vagon, silah, lokomotif, demir, çelik, kâğıt, makine, metalürji, kömür ve bandaj fabrikaları ile Daimler-Motor, Skoda ve Siemens gibi Avrupa’nın önde gelen şirketlerinin 26.150 kronluk bağışı (yaklaşık %19) Hanımlar Merkezi için önemli bir destek olmuştu. Avusturya ve Macaristan’da yer alan ulusal bankaların ve kredi kuruluşlarının (Wiener Bankverein, Unionbank, Österreichische Länderbank, Öst.-Ungar Bank, Anglo-Öst. Bank) yaptığı 13.010 kronluk bağışı (yaklaşık %9) da burada zikretmek gerekir. Bunun yanı sıra Hilal-i Ahmer Cemiyetinin Avusturya, Macaristan ve Almanya topraklarında yürüttüğü faaliyetlere en büyük desteği veren Kızılhaç[32] topluluğunun sağladığı maddi destek de önemli bir yer tutuyordu. Hanımlar Merkezinin gelir listesine[33] bakıldığında cemiyete Avusturya halkının da büyük destek sağladığı görülmektedir. Örneğin Avusturya Yahudi topluluğu bireysel ve kurumsal anlamda cemiyetin önde gelen destekçileri arasında yer alıyordu[34]. Bu katkıda özellikle Viyana, Peşte ve Berlin’de Hilal-i Ahmer’in yürüttüğü yardım çalışmalarının desteklenmesine dair İstanbul’daki Hahambaşılık tarafından Avrupa’da yaşayan Yahudi topluluğuna[35] yapılan çağrının önemli bir etkisi olmuştur[36].

Bu yardım faaliyetlerinin denetimi hususunda İstanbul ve Viyana Murahhaslığı koordineli bir şekilde çalışıyordu. Viyana Murahhaslığı ve hususiyle de Hanımlar Merkezi belirli aralıklarla yürütülen faaliyetler ve toplanan paraların kaydıyla ilgili teftiş için Viyana Sefaretinden veya İstanbul’dan (Hilal-i Ahmer Merkez-i Umumisi) gelen görevlilere daima yardımcı olmuş ve başından beri şeffaf çalışma anlayışını esas almıştı. Örneğin Viyana Murahhaslığının bütçesi, gelir-gider defterleri ve özellikle 1918 yılı başına kadar yaptığı 800.000 kron gibi oldukça yüksek miktardaki harcamaları, satın alınıp İstanbul’a gönderilen eşyaların ambara giriş makbuzlarıyla Avrupalı şirketlerden alınan tasdikli senet ve faturalar karşılaştırılarak teftiş edilmişti[37].

Nitekim Hanımlar Merkezi de 16 Kasım 1917 tarihinde Hilal-i Ahmer Cemiyetinin derneklerle ilgilenen birimin sorumlusu Bedri Bey tarafından teftiş edilmiş, toplanan yardımlar ve yapılan harcamalara dair kendisine bilgi verilmişti. Buna göre Hanımlar Merkezinin geliri, üyelerin aylık düzenli para bağışı (aylık 10 kron), üye olmayanların yaptığı nakdî ve ayni bağışlar, devlet adamlarından gelen bağışlar ve hediyeler ile derneğin bankadaki varlıklarından elde edilen faiz geliri[38] olmak üzere dört farklı kalemden oluşuyordu. Bütün bu gelirler neticesinde Viyana Hanımlar Merkezi kurulduğu 25 Kasım 1916 tarihinden 1 Ocak 1918’e kadar 141.231,20 kron tutarında bir bağış elde etmişti. Bunun 139.699,39 kronu Viyana’nın önde gelen şirketleri ile üyelerin yaptığı bağışlardan[39], 1.531,81 kronu ise toplanan bağışların banka hesaplarında tutulmasıyla elde edilen faiz gelirinden sağlanmıştı. Bunların dışında Viyana hükûmeti tarafından verilen devlet desteği ve üst düzey yöneticilerden gelen hediyeler de listede yer almamasına rağmen Hanımlar Merkezinin gelirleri arasında yer almaktaydı[40].

Merkezin gelirleri yanında giderleri de önemli bir yekûn teşkil ediyordu ve bunların başında derneğin çalışmaları için yapılan harcamalar (gazetelere reklam/ilan verilmesi[41], baskı/matbaa gideri, posta gideri, ambar kirası, İstanbul’daki sergi için yapılan mozaik resimler vs.) geliyordu. Ayrıca Avusturya hastanelerinde tedavi gören Türk askerlerinin ihtiyaçları ile toplanan paraların bankalar vasıtasıyla İstanbul’a havalesi[42] için ödenen ücret de giderler arasında yer alıyordu[43].

Bilindiği gibi Osmanlı Hilal-i Ahmer Cemiyeti tarafından 1917 yılında İstanbul’da bir sergi tertip edilmişti. Bu sergiye Viyana Hanımlar Merkezi de iştirak etmiş ve tanıtım amacıyla hazırlanan mozaik resimler için bazı harcamalar yapmıştı. Burada yapılan tanıtım sayesinde Harbiye Nazırı Enver Paşa ve Sıhhiye Dairesi Reisi Süleyman Numan Paşa’nın dikkatini çekmeyi başaran Hanımlar Merkezi, ilerleyen günlerde Enver Paşa’nın Viyana’yı ziyareti esnasında kendisini çalışma bürolarında misafir etmişti[44]. Viyana Hanımlar Merkezini ziyareti esnasında Enver Paşa’ya Hilal-i Ahmer yönetiminden Dr. Akil Muhtar Bey, Avusturya Dışişleri Bakanlığından Freiherrn Mittag von Lenkheym, Viyana Murahhası Dr. Hikmet Bey, Viyana Başkonsolosu Hüsnü Bey eşlik etmişti. Burada Enver Paşa’ya çay ikram edilmiş ve kendisine faaliyetler ile toplanan paralar hakkında bilgi verilmişti. Enver Paşa’nın ziyareti, Viyana’daki çalışmalarıyla Osmanlı’yı mükemmel bir şekilde temsil eden hanımlara olağanüstü başarı ödülü takdim etmesi ve buradaki hatıra defterini imzalamasıyla sona ermişti[45].

Görüldüğü gibi, Hanımlar Merkezi düzenli bir çalışma sistemi kurmak ve farklı etkinlikler tertip etmek suretiyle Avrupa’da geniş bir kesimin desteğini sağlamayı başarmıştır. Bağış listesi incelendiğinde bu durum açık bir şekilde görülmektedir. Ayrıca çalışmalarıyla önde gelen yöneticilerin dikkatini çekmeyi başaran Hanımlar Merkezi, gelir-gider kaydını şeffaf bir şekilde tutmak ve toplanan ayni ve nakdî yardımları İstanbul’a göndermek suretiyle de cemiyet yönetiminin takdirini kazanmıştı.

III. Galiçya Cephesi’nde Yaralanan Türk Askerlerine Yardım

Viyana Hanımlar Merkezinin hizmetlerinden birisi de Galiçya Cephesi’nde yaralanan Türk askerlerine yaptığı yardımlardı. Galiçya[46] Cephesi, Osmanlı Devleti’nin Birinci Dünya Savaşı’nda müttefiki Avusturya-Macaristan İmparatorluğu’na yardım etmek için mücadele ettiği Avrupa cephelerinden biridir. Bilindiği gibi savaş başladıktan sonra Rusya batıya doğru ilerlemek ve Polonya’daki topraklarını genişletmek amacıyla Galiçya’yı işgal etme çabasına girişince Avusturya-Macaristan İmparatorluğu, müttefiki Almanya ile birlikte Doğu Cephesi olarak da adlandırılan Galiçya Cephesi’ni (Ağustos 1914’te) açmak zorunda kaldı. Henüz yığınaklarını tamamlayamadan Rusya’nın saldırısına uğrayan Avusturya-Macaristan büyük bir yenilgi alarak Karpat Dağları’na kadar çekildi ve yaklaşık bir ay zarfında Rusya, Galiçya bölgesini tamamen işgal etti. Avusturya-Macaristan için bu cephede zorlu bir süreç başladığı gibi İtalya ve Romanya’nın da savaşa girmesi bu devletin daha da sıkıntılı duruma düşmesine ve Almanya’dan yardım talebinde bulunmasına yol açtı. Nihayetinde Alman Genelkurmayı cephedeki harekâtın kontrolü tamamen Alman Genel Karargâhında olacak şekilde bir planlama yaparak müttefik ülkelerden takviye kuvvet göndermelerini istemişti. Alman Genel Kurmay Başkanı Erich von Falkenhayn’ın talebi üzerine Osmanlı Devleti, Galiçya, Romanya ve Makedonya olmak üzere üç ayrı cepheye[47] asker gönderme kararı aldı ve Enver Paşa’nın talimatıyla her bir cephe için birlikler oluşturulmaya başlandı. Galiçya Cephesi’ne ağırlıklı olarak Çanakkale’de başarılı mücadele veren ve savaş tecrübesi kazanan 19. ve 20. tümene mensup askerlerden müteşekkil 15. Kolordu (yaklaşık 30 bin mevcuda sahip) gönderilecekti[48].

Kolordunun hazırlanması ile sevkiyat 1916 yılının Temmuz ayı sonlarına doğru başladı ve Ağustos ayı başlarında Türk askeri tamamen cephede yerini aldı. Galiçya Cephesi’nde Osmanlı askerleri tam bir yıl süreyle Avusturya gazetelerinde sıkça dile getirilen “Silah kardeşliği/arkadaşlığı (Waffenbrüderschaft)[49]” tanımına uygun olarak Ruslara karşı fedakârca mücadele vermiş ve bunların birçoğu da hayatını kaybetmişti[50].

Galiçya’da Avusturya askerleri ile birlikte mücadele eden Türk askerinin cephede ve cephe gerisindeki ihtiyaçlarının karşılanması da büyük öneme sahipti. Bu doğrultuda cephe hattının gerisindeki yerleşim yerlerinde yaralılar için seyyar hastaneler teşkil edilmişti. Buraya getirilen askerlerden yarası hafif olanlar tedavi ediliyor, yarası ağır olanlar ise Pardubitz, Olmütz, Nitra, Trencin, Göding-Hodonin, Wallahisch Meseritsch gibi Avusturya-Macaristan İmparatorluğu sınırları içerisinde yer alan daha donanımlı hastanelere gönderiliyordu. Cephede Ruslara karşı verilen mücadele oldukça yoğun geçtiğinden Osmanlı askerleri arasında ağır yaralananların sayısı da bir hayli fazlaydı. Bu süreçte Avusturya ve Macaristan’da bulunan seyyar ve cephe gerisindeki hastanelerde 110 subay, 7.657 er olmak üzere toplam 7.767 Osmanlı askeri tedavi görmüştü[51].

Çanakkale, Irak ve Filistin cephelerinde Osmanlı askerleriyle birlikte savaşırken yaralanan Alman ve Avusturyalı askerlere Hilal-i Ahmer’e ait sağlık birimlerinde sağlanan kolaylığın benzer örneğini Galiçya Cephesi’nde Alman ve Avusturya Kızılhaçı yaralı Türk askerlerine karşı göstermişti. Buna rağmen yaralı Türk askerlerinin cephe gerisindeki sağlık birimlerine veya Avusturya-Macaristan’daki hastanelere sevkinde bazı sorunlar da yaşanıyordu. Örneğin yaralı ve hasta askerlerin gönderildikleri hastanelerin isimlerine veya bakım ve tedavilerinin nasıl yapıldığına dair herhangi bir kayıt tutulmadığından bunları takip etmek mümkün olmuyordu. Bu zorluğu gören Viyana Sefareti, yaralı ve hasta askerleri teftiş ve kontrol etmek üzere Harbiye Nezaretinden bir doktorun görevlendirilmesini talep edince Askerî Tıbbiyeden yeni mezun olan Tabip Yüzbaşı Hulusi Fuad Bey AvusturyaMacaristan Hastaneler Müfettişi unvanıyla sefaret emrinde çalışmak üzere Viyana’ya gönderildi[52].

Fuad Bey, Galiçya’da bulunan seyyar menzil hastaneleri ile Avusturya ve Macaristan’da Türk askerlerinin tedavi gördüğü hastane ve sağlık merkezlerini [53] gezmiş; askerlerin sağlık durumlarından beslenmelerine, ihtiyaçlarından şikâyetlerine kadar pek çok hususta topladığı bilgileri bir rapor hâlinde Harbiye Nezaretine sunmuştu. Fuad Bey’e göre Avusturya’daki hastaneler hasta ve yaralı askerlere son derece iyi hizmet[54] veriyordu. Özellikle Avusturya Kızılhaçı tarafından idare edilen Vihnos Crasarut Nekahethanesi’nde tedavi gören askerler sağlık hizmetlerinden memnundu[55].

Viyana Hanımlar Merkezi, Galiçya Cephesi’nde yaralanan Türk askerlerinin sorunları ve ihtiyaçlarıyla ilgili çalışmalar yürüten Viyana Murahhaslığının en büyük destekçisiydi ve ihtiyaç duyulan malzemelerin temininde Viyana’daki yöneticilerin eşleri tarafından daha evvel kurulmuş olan “Kadınlar Komitesi[56]” ile birlikte hareket ediyordu. Aynı şekilde Osmanlı Viyana Sefiri H. Hilmi Paşa da Hanımlar Merkezinin çalışmalara devamlı destek oluyordu. H. Hilmi Paşa, hastanelerde yatan Türk askerlerinin ihtiyaçlarını temin etmek amacıyla bir komisyon[57] dahi teşkil etmişti. Viyana Başkonsolosu Hüsnü Bey’in idaresi altında faaliyet yürütecek olan bu komisyona Bosna ve Viyana’da Hilal-i Ahmer menfaati için toplanan paraların bir kısmı tahsis edilmişti. Komisyon bu parayla, hastanelerde yatan askerler için fanila, don, gömlek ve çorap gibi eşyaların yanı sıra tütün satın almış ve bunları askerlere dağıtmıştı[58].

Hilal-i Ahmer Viyana Murahhaslığı bu çalışmalarda komisyona yardımcı olmak için bütün imkânlarını seferber etmişti. Cepheden yaralıların geldiği günlerde Viyana Murahhası Dr. Hikmet Bey, Avusturya Askerî Sağlık Kurumu ve Avusturya Kızılhaçı’na başvurmak suretiyle yaralı ve hasta Türk askerlerinin hızlı bir şekilde tedavilerini sağlamaya çalışmıştır[59]. Viyana Murahhaslığı ve Hanımlar Merkezi, Osmanlı askerlerinin Avusturya ve Macaristan’da tedavi gördükleri süre zarfında maddi desteğini[60] hiçbir zaman eksik etmediği gibi Avrupa’dan temin edilemeyen bazı eşyaların İstanbul’dan tedariki hususunda da Viyana Sefaretiyle işbirliği içerisinde çalışmalar yürütmüştür[61]. Ayrıca cephede yaralanıp Avusturya ve Macaristan’daki hastanelerde tedavi altına alınan Osmanlı askerlerinin sağlık personeliyle çektiği iletişim güçlüğünü dikkate alan Viyana Murahhaslığı ve Hanımlar Merkezi bu sorunu hâlletmek için de tedbirler alıyordu. Örneğin Harbiye Nezareti, Avusturya ve Macaristan’daki hastanelerde tedavi altına alınan Türk askerlerinin sağlık personeliyle daha iyi iletişim kurabilmeleri amacıyla Almanca bilen yaklaşık 40 askerî personel göndermişti. Bu personelin sağlık merkezlerine ulaşması ve rahat çalışma yürütebilmesi için Murahhaslık ve Hanımlar Merkezi gerekli tedbirleri aldıkları gibi tedavi amacıyla Viyana’ya getirilen askerlerin hem iletişim sorunlarıyla ilgileniyor hem de giyecek ve tütün ihtiyaçlarını karşılıyordu[62].

Galiçya Cephesi’ndeki mücadelelerin 1917 yılının başlarından itibaren azalmaya başlamasıyla birlikte Harbiye Nezareti, Filistin cephesindeki orduları takviye etmek amacıyla 15. Kolordu’nun Galiçya’dan tahliyesine karar vermiş ve askerlerin tahliyesi haziran ayında başlamıştı. Son kafilenin de 26 Eylül 1917 tarihinde İstanbul’a ulaşmasıyla birlikte Osmanlı askeri Galiçya’dan tamamen ayrılmış oldu. Ancak yaralı Türk askerlerinin Avusturya ve Macaristan topraklarından gelişi biraz zaman almıştır. Üstelik İttifak Devletleri’nin savaştan mağlup çıkmasına bağlı olarak tedavileri uzun süren bu askerler kimi zaman büyük sıkıntılar da çekmiştir. Savaşın sona ermesiyle birlikte Viyana’daki hastanelerde kalan ve yapılan tahkikata göre durumları hiç de iyi olmayan Osmanlı askerlerinin İstanbul’a ulaştırılması için Viyana Sefareti vasıtasıyla Kızılhaç teşkilatından yardım talep edilmişti. Nihayetinde Hilal-i Ahmer ve Viyana Murahhaslığının girişimleriyle tedavileri tamamlanan askerler belirli aralıklarla İstanbul’a nakledilirken tedavileri uzun süren askerlerin memlekete ulaşması ise mütarekenin imzalanmasından bir hayli sonra gerçekleştirilebilmişti[63].

Birinci Dünya Savaşı’nda Osmanlı askerlerinin Galiçya Cephesi’nde vermiş olduğu mücadele kolay olmamıştır ve cepheye gönderilen kolordunun neredeyse yarısı[64] özellikle 1916 yılının Ağustos-Eylül ayları arasında meydana gelen mücadelelerde şehit olmuştu. Yaralıların da büyük bir yekûn teşkil ettiği böyle bir ortamda Hilal-i Ahmer Cemiyeti Viyana Murahhaslığı ve Hanımlar Merkezinin yardım çalışmaları ve yaralı askerlerin ihtiyaçlarını hızlı bir şekilde karşılamaları ayrı bir öneme sahipti. Bu şartlar altında Hanımlar Merkezi, İstanbul’daki cemiyet merkezinden gelen talepleri karşılamak için gayret sarf ettiği gibi bu hususta Viyana Murahhaslığına her türlü desteği de vermeye çalışmıştı.

SONUÇ

Galiçya’da Ruslara karşı verilen mücadelede müttefik kuvvetlere yardım etmek amacıyla gönderilen Türk askerleri cepheye destek kuvveti olarak değil, bilakis merkezî kuvvetler arasında yer almak ve savaşın kaderine ortak olmak için geldiklerini daha ilk birkaç ay içerisinde binlerce şehit vererek göstermiş oldular. Bu durum başta Avusturya olmak üzere Macaristan ve Almanya’da halkın Türk askerleri için yardım yapma isteğini ortaya çıkarmıştı ki Hilal-i Ahmer Cemiyeti Viyana Hanımlar Merkezi işte böyle bir atmosferde faaliyete başlamıştı. Viyana Hanımlar Merkezi ile Kadınlar Komitesinin savaş yıllarındaki faaliyeti, savaşların daima en büyük mağduru olan kadınların din, dil ve kültür ayrımı olmaksızın bir araya gelerek ortak hedefler için çalışmasının en güzel örneklerinden birini oluşturmaktadır.

Savaş durumu devletler için her bakımdan zorlu şartlara sahiptir. 19. yüzyılın ikinci yarsından itibaren Batılı Kızılhaç teşkilatlarının savaşın ağır yükünü hafifletmek için cephede ve cephe gerisindeki yaptıkları faaliyetlerin benzerini Osmanlı Hilal-i Ahmer Cemiyeti, özellikle 1877-78 Osmanlı Rus Harbi’nden itibaren yürütmeye çalışmıştır. Birinci Dünya Savaşı yıllarında cemiyet, özellikle sağlık, gıda ve askerî malzemeleri satın almak veya bağış yoluyla temin etmek için yabancı ülkelerde şubeler teşkil etmek istemiş ve bu yolla ihtiyaç duyduğu malzemelerin büyük bir kısmını da tedarik edebilmiştir. Cemiyetin bu amaçla Berlin, Viyana ve Budapeşte’de açtığı şubeler beklenin üzerinde gayret göstererek tonlarca malzeme ve yüzbinlerce kron bağış toplayabilmiştir. Aslında bu, cemiyet açısından büyük bir başarıdır. Zira belirtilen ülkeler de savaşın içerisindeydi ve bu ülkelerdeki Kızılhaç teşkilatlarına ait onlarca yardım komiteleri kendi orduları için halktan yardım topluyordu. Dolayısıyla cemiyetin bu şartlar altında Batı toplumunda böyle bir farkındalık oluşturması özverili bir çalışmanın neticesiydi.

Bağış listesinden anlaşıldığına göre Viyana Hanımlar Merkezi, Avusturya toplumunun her kesiminden bağış toplayabilmiştir. Çünkü Galiçya’da Ruslara karşı gösterilen mukavemet ve bunda Türk askerlerinin etkisi, Avusturya, Macaristan ve Almanya’daki halkı yaralı Türk askerine karşı bağışta bulunmaya sevk etmiştir. Avusturya gazetelerinde cephede mücadele eden Türk askerinin sadakatine yine aynı şekilde karşılık verilmesi gerektiği, “Çanakkale ve Kafkas kahramanlarına” dostlukla mukabele etmenin bütün Avusturyalı ve Macarların görevi olduğu yönündeki çağrıların da etkisiyle Hanımlar Merkezi savaş yıllarının sıkıntılı döneminde önemli bir görevi yerine getirmiştir. Her ne kadar İttifak Devletleri savaştan mağlup ayrılsalar da gerek Osmanlı Hilal-i Ahmer Cemiyetinin gerekse Avusturya ve Alman Kızılhaç teşkilatlarının savaş yıllarında yaptığı işbirliği cephe gerisindeki dayanışmanın güzel örneklerinden birini teşkil etmektedir.

EKLER

Ek-1. Viyana Hanımlar Merkezine Bağış Yapan Şahısların/Şirketlerin İsimleri ve Bağış Miktarları[65] / ∗ Düzenli aidat ödeyen üyeler. / ∗∗ Düzenli aidat ödemeyen üyeler.











KAYNAKÇA

Allgemeine Zeitung (München), 23 Januar 1915, Nr. 4.

Arıkan, İbrahim, Osmanlı Ordusunda Bir Nefer, Timaş Yayınları, İstanbul 2010.

Aydın, Mahir, “Hüseyin Hilmi Paşa”, TDV İslam Ansiklopedisi, 18. Cilt, İstanbul 1998, s.550-551.

Badener Zeitung, 3 März 1917, Nr. 18.

Bonner Zeitung, 24 Juni 1915, Nr. 697.

Çapa, Mesut, Kızılay (Hilal-i Ahmer) Cemiyeti (1914-1925), Türkiye Kızılay Derneği Yayınları, Ankara 2010.

Dağlar Macar, Oya, “Galiçya Cephesi’nde Osmanlı Birlikleri ve Sağlık Hizmetleri (1916-1917)”, Osmanlı Bilimi Araştırmaları, C 10, S 2, 2009, s.35-58.

Dağlar, Oya, “Birinci Dünya Savaşında Osmanlı Ordularının Galiçya Cephesi’ne Gönderilmesi ve Cephe Gerisinde Yaşananlar”, Yakın Dönem Türkiye Araştırmaları, S 10, 2006, s.45-76.

Frauenverein vom Ottomanischen Roten Halbmond in Wien, Bericht des unter dem Allerhöchsten Protektorate Seiner Majestät des Sultan stehenden Frauenvereins vom Ottomanischen Roten Halbmond in Wien, für die Zeit vom 20. November 1916 bis 31. Dezember 1917, Im Selbstverlag, Wien 1918.

Fremden-Blatt, 30 Jänner 1915, Nr. 30; 7 Dezember 1916, Nr. 339; 2 April 1917, Nr. 90.

Grüßhaber, Gerhard, The German Spirit in the Ottoman and Türkisch Army, 1908-1938, De Gruyter Oldenbourg, Berlin 2018.

Heimatgruß (Balingen), August 1917, Nr. 12.

https://ub.meduniwien.ac.at/blog/?p=25795, Erişim Tarihi: 15.02.2022.

K.k. Polizei- Direktion in Wien, Kriegszustand- Instruktion für Polizeiorgane, Adressenverzeichnis, Wien 1917.

Karal Akgün, Seçil, Uluğtekin, Murat, Yeni Belgelerin Işığında Hilal-i Ahmer’den Kızılay’a, Cilt I, Ankara 2020.

Kerschbaum, Hans, “Türkische Truppen an unserer Nordostfront”, Neuigkeits-Welt Blatt, 1. Augustos 1916, Nr. 237, s.12.

Kızılay Arşivi (KA), 21/49; 73/101; 74/105-1a; 137/7; 161/93; 175/19; 191/53; 203/2; 203/6; 203/24; 203/25; 203/28; 203/31; 204/40; 204/92; 216/10; 299/63; 398/132; 398/171; 550/9; 599/10; 615/212; 688/24.

Köstüklü, Nuri, “Tarihte Türk-Leh İlişkileri Çerçevesinde Galiçya’da Şehit Olan Türkler ve Şehitlikler Üzerine Bazı Tespitler”, Türk İslam Medeniyeti Akademik Araştırmalar Dergisi, C 11, S 22, 2016, s.27-37.

Meclis-i Vükelâ Mazbataları (MV), 219/89.

Nave-Herz, Rosemarie, Die Geschichte der Frauenbewegung in Deutschland, CW Niemeyer Druck GmbH, Hannover 1997.

Nazif, Süleyman, “Viyana Nekahethanesindeki Askerlerimiz”, Harb Mecmuası, S 25-26, 30 Nisan 1918, s.407-409.

Neue Freie Presse, 10 Dezember 1916, Nr. 18789; 5 April 1917, Nr. 18901; 8 April 1917, Nr. 18904.

Neues Wiener Abendblatt, 6 Oktober 1916, Nr. 277.

Neues Wiener Tagblatt, 24 November 1914, Nr. 325; 1 Februar 1915, Nr. 33; 30 November 1916, Nr. 332.

Ömer, Besim, Hanımefendilere Hilâl-i Ahmer’e Dair Konferans, Haz. İsmail Hacıfettahoğlu, Türkiye Kızılay Derneği Yayınları, Ankara 2009.

Özaydın, Zühal, Osmanlı Hilâl-i Ahmer Cemiyeti Salnâmesi, İstanbul Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 1987.

Özbek, Nadir, “Philanthropic Activity, Ottoman Patriotism, and the Hamidian Regime, 1876-1909”, International Journal of Middle East Studies, Volume 37/1, Feb., 2005, s.59-81.

Padişahın Himayesinden Osmanlı Kızılay Cemiyeti 1911-1913 Yıllığı, Haz. Ahmet Zeki İzgöer, Ramazan Tuğ, Türk Kızılayı Yayınları, Ankara 2013.

Pester Lloyd, 8 März 1917, Nr. 67.

Reichspost, 6 Dezember 1916, Nr. 568.

Rosenheimer Zeitung, 17 Juli 1915, Nr. 162.

Rote Kreuz-Vereinigung Kusel, Übersicht über die Tätigkeit von Kriegsbeginn bis 31 Dezember 1915, Berlin 1916.

Schweder, Paul, Im Türkischen Hauptquartier, Hesse&Becker Verlag, Leipzig 1916.

Servet-i Fünun, 12 Kasım 1915, Nr. 1275.

Sezer, Cemal, “Birinci Dünya Savaşı’nda Hilâl-i Ahmer Cemiyeti’nin Sağlık Alanındaki Faaliyetleri”, History Studies, C 4, S 4, Kasım 2012, s.373-384.

Şahin, Feyza K., “Birinci Dünya Savaşı’nda Galiçya Cephesi’nde Hilal-i Ahmer Cemiyeti’nin Sıhhi Hizmetleri”, Balkan Tarihi, Cilt I, Ed. Zafer Gölen, Abidin Temizer, Osmanlı Mirası ve Türk Kültürünü Araştırma Derneği Yayınları, Ankara 2016, s.475-493.

Şimşek, Derya, “II. Abdülhamid Dönemi Osmanlı Hilal-i Ahmer Cemiyeti’nin Kuruluşu ve Teşkilatlanması”, Turkish Studies, Vol. 10/5 Spring 2015, s.307-318.

Tanin, 2 Mayıs 1334/2 Mayıs 1918, Nr. 3374.

Tasvir-i Efkâr, 9 Aralık 1912, Nr. 613.

Tepekaya, Muzaffer, Kaplan, Leyla, “Hilâl-i Ahmer Hanımlar Merkezi’nin Kuruluşu ve Faaliyetleri (1877-1923)”, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, S 10, 2003, s.147-202.

Trumpener, Ulrich, Germany and the Ottoman Empire, 1914-1918, Princeton University Press, Princeton 1968.

Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Hariciye Nezareti Siyasi Kısım Evrakı (HR.SYS), 2175/6.

Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Hariciye Nezareti Siyasi Kısım Evrakı (HR.SYS), 2208/86.

Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Hariciye Nezareti Siyasi Kısım Evrakı (HR.SYS), 2426/15.

Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Hariciye Nezareti Siyasi Kısım Evrakı (HR.SYS), 2428/23.

Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Hariciye Nezareti Siyasi Kısım Evrakı (HR.SYS), 2433/54.

Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Hariciye Nezareti Siyasi Kısım Evrakı (HR.SYS), 2446/40.

Urban, Gisela, “Die Entwicklung der Österreichischen Frauenbewegung. Im Spiegel der wichtigsten Vereinsgründungen”, Frauenbewegung, Frauenbildung und Frauenarbeit in Österreich, Hrsg: Im Auftrag des Bundes Österreichischer Frauenvereine, Wien 1930.

Uyar, Mesut, The Ottoman Army and the First World War, Routledge, NewYork 2021.

Uzluk, F. Nafiz, Kızılay Cemiyeti’nin Kuruluşuna Kısa Bir Bakış, Ankara 1964.

van Os, Nicolina A.N.M., Feminizm, Philanthropy and Patriotizm: Female Associational Life in the Ottoman Empire, CPI Koninklijke Wöhrmann, Zutphen (Holland) 2013.

Yalman, Ahmed Emin, Yakın Tarihte Gördüklerim ve Geçirdiklerim, Cilt I, Yay. Haz. Erol Şadi Erdinç, Pera Yayınları, İstanbul 1970.

Yazman, Mehmet Şevki, Kumandanım Galiçya Ne Yana Düşer, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, Haz. Kansu Şarman, İstanbul 2007.

Etik Beyan

Bu makalede Etik Kurul Onayı gerektiren bir çalışma bulunmamaktadır.

İntihal Taraması

Bu makale intihal taramasından geçirildi. (https://intihal.net/)

Açık Erişim Lisansı

Bu makale, Creative Commons Atıf-GayriTicari 4.0 Uluslararası Lisansı (CC BY-NC) ile lisanslanmıştır.

Kaynaklar

  1. F. Nafiz Uzluk, Kızılay Cemiyeti’nin Kuruluşuna Kısa Bir Bakış, Ankara 1964, s.7-9.
  2. Derya Şimşek, “II. Abdülhamid Dönemi Osmanlı Hilal-i Ahmer Cemiyeti’nin Kuruluşu ve Teşkilatlanması”, Turkish Studies, Vol. 10/5 Spring 2015, s.312.
  3. Umumi Meclisin aynı yıl hazırlamış olduğu ve 1925 yılına kadar yürürlükte kalacak olan nizamnamesinde Cenevre Sözleşmesi (1864) ile Lahey Konferansı’nda (1907) alınan kararlara atıf yapılıyor; elindeki bütün imkânlarla savaşta hasta ve yaralı askerlerin tedavisiyle ilgileneceği, yaralılar için cepheye yakın yerlerde seyyar hastaneler ile yardım heyeti ve sıhhiye trenleri/ambulansları, denizde ise hastane gemileri bulunduracağı belirtiliyordu. Mesut Çapa, Kızılay (Hilal-i Ahmer) Cemiyeti (1914-1925), Türkiye Kızılay Derneği Yayınları, Ankara 2010, s.14-19.
  4. Osmanlı Hilal-i Ahmer Cemiyeti, Trablusgarp Savaşı’nda üç sağlık heyeti ile Aziziye, Bingazi, Humus, Trablus, Ayn-Zara, el-Hudere, Garyan ve Derne’de kurduğu seyyar hastaneler ile hem askerlere hem de bölge halkına hizmet vermiştir. Seçil Karal Akgün, Murat Uluğtekin, Yeni Belgelerin Işığında Hilal-i Ahmer’den Kızılay’a, Cilt I, Ankara 2020, s.104-119.
  5. Zühal Özaydın, Osmanlı Hilâl-i Ahmer Cemiyeti Salnâmesi, İstanbul Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 1987, s.117 vd.
  6. Cemal Sezer, “Birinci Dünya Savaşı’nda Hilâl-i Ahmer Cemiyeti’nin Sağlık Alanındaki Faaliyetleri”, History Studies, C 4, S 4, Kasım 2012, s.379-380.
  7. Almanya’da kadınların sosyal sorumluluk projelerinde yer almasıyla ilgili bk. Rosemarie Nave-Herz, Die Geschichte der Frauenbewegung in Deutschland, CW Niemeyer Druck GmbH, Hannover 1997, s.7-10. Aynı hususla ilgili Avusturya’daki kadınların durumuna dair bilgi için bk. Gisela Urban, “Die Entwicklung der Österreichischen Frauenbewegung. Im Spiegel der wichtigsten Vereinsgründungen”, Frauenbewegung, Frauenbildung und Frauenarbeit in Österreich, Hrsg: Im Auftrag des Bundes Österreichischer Frauenvereine, Wien 1930, s.35-64.
  8. Osmanlı’da II. Meşrutiyet’ten evvel ilk kadın organizasyonları daha çok yabancı ve gayrimüslim kadınların dinî temelli yardım çalışmaları ile başlamıştı. Nadir Özbek, “Philanthropic Activity, Ottoman Patriotism and the Hamidian Regime, 1876-1909”, International Journal of Middle East Studies, Volume 37/1, Feb., 2005, s.66.
  9. Nicolina A.N.M. van Os, Feminizm, Philanthropy and Patriotizm: Female Associational Life in the Ottoman Empire, CPI Koninklijke Wöhrmann, Zutphen (Holland) 2013, s.402.
  10. Akgün, Uluğtekin, Hilal-i Ahmer’den Kızılay’a, Cilt I, s.216-217.
  11. Hanımlar Merkezi Heyetinin fahri başkanlığını yine Başkadınefendi üstlenmiş, 22 Hanımsultan da fahri üyeliği kabul etmişlerdi. Ayrıca dönemin tanınmış asker-sivil bürokrat ve eşraf hanımları da üye olarak kuruluşa destek vermişlerdi. Harbiye Nazırı Mahmut Muhtar Paşa’nın eşi Prenses Nimet Muhtar Hanımefendi’nin başkanlığını yaptığı Hilal-i Ahmer Hanımlar Merkezi Heyetinin Yönetim Kurulu; ikinci başkan Ziya Paşa’nın eşi Ayşe Hanımefendi, diğer ikinci başkan Doktor Zoiros Paşa’nın eşi Madam Zoiros Hanımefendi, başkâtibe Âyandan Ahmed Rıza Bey’in hemşiresi Selma Hanımefendi, kâtibe Faik Paşa’nın eşi Fatma Aliye Hanımefendi, Müze Müdürü Halil Bey’in eşi Sadiye Hanımefendi, Divan-ı Umûmiye Mektupçusu Vahid Bey’in eşi Fransızca kâtibe Leylâ Hanımefendi, Diran Kelekyan Efendi’nin eşi İngilizce kâtibe Madam Neomi Kelekyan Hanımefendi, Cebeli Lübnan Mutasarrıfı Ohannes Kuyumcuyan Paşa’nın eşi Madam Kuyumcuyan Hanımefendi, kâtibe ve muhasebeci Merhum Ziya Paşa’nın kızı ve Veli Bey’in eşi Nezihe Zeyneb Hanımefendi, üye Yusuf Razi Bey’in eşi İsmet Hanımefendi ve Pançer Bey’in eşi Madam Pançer’den oluşuyordu. Muzaffer Tepekaya, Leyla Kaplan, “Hilâl-i Ahmer Hanımlar Merkezi’nin Kuruluşu ve Faaliyetleri (1877-1923)”, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, S 10, 2003, s.150-151. Ayrıca bk. Padişahın Himayesinden Osmanlı Kızılay Cemiyeti 1911-1913 Yıllığı, Haz. Ahmet Zeki İzgöer, Ramazan Tuğ, Türk Kızılayı Yayınları, Ankara 2013, s.47 vd.
  12. N. van Os, a.g.e., s.403-404. Hilal-i Ahmer Hanımlar Merkezi Heyetine yapılan yardımlara dair bilgilerin gazetelerde yer alması sayesinde halkın desteği her geçen gün artıyordu. Tasvir-i Efkâr, 9 Aralık 1912, Nr. 613, s.3-4.
  13. Aynı şekilde Hilal-i Ahmer yararına Viyana’da üretilen rozetlerin Avusturya halkına satışıyla Türk Sefaretinde çalışanların eşleri ile Viyana’nın gönüllü kadınları ilgilenmişlerdi. “Komiteesitzung des Roten Halbmondes bei Baronin Buriän”, FremdenBlatt, 30 Jänner 1915, Nr. 30, s.9. Ayrıca bk. “Der Rote Halbmond, Sitzung des Österreichischen Damenkomitees”, Neues Wiener Tagblatt, 1 Februar 1915, Nr. 32, s.7.
  14. Akgün, Uluğtekin, Hilal-i Ahmer’den Kızılay’a, Cilt I, s.218.
  15. Mesut Çapa, Kızılay (Hilâl-i Ahmer) Cemiyeti (1914-1925), Türk Kızılay Derneği Yayınları, Ankara 2010, s.61; N. van Os, a.g.e., s.404.
  16. Hüseyin Hilmi Paşa (1855-1923) Midilli’de doğdu ve eğitimini de burada aldı. İlk memuriyetine Midilli Tahrirat Kaleminde başladı. Oldukça başarılı bir memuriyet hayatı geçiren H. Hilmi Paşa, Mutasarrıflık (Mersin, Nablus ve Süleymaniye), Valilik (Adana ve Yemen), Rumeli Genel Müfettişliği, Dâhiliye ve Adliye Nazırlıkları gibi önemli vazifelerden sonra iki defa da Sadrazamlık yaptı. 28 Ekim 1912 tarihinde başlayan Viyana Sefirliği, Birinci Dünya Savaşı sonrasında Osmanlı Sefaretlerinin ilgasına kadar sürdü. Mahir Aydın, “Hüseyin Hilmi Paşa”, TDV İslam Ansiklopedisi, 18. Cilt, İstanbul 1998, s.550-551.
  17. Kızılay Arşivi (KA), 137/7; 175/19; 203/2; 203/6; 203/24; 203/25; 203/28, Lef. 1-2; 203/31; 204/40; 204/92; 299/63; 398/132.
  18. Avusturya Komitesine bağış yapmak isteyenler için yerel gazetelerde komiteye ait çalışma bürosunun adresi de “I. Wien, Hohestäfengaße, Nr. 7” olarak verilmişti. “Gründungen eines Oesterreichischen Komitees für den Türkischen Halbmond”, Neues Wiener Tagblatt, 24 November 1914, Nr. 325, s.12. Macaristan’da yardım toplamak için kurulan “Hilal-i Ahmer Komitesi”nin başkanlığını Macaristan’ın eski Reis-i Vükelâsı olan Graf Kont KhuenHedervary yapıyordu. Servet-i Fünun, 12 Kasım 1915, Nr. 1275, s.10.
  19. Uluslararası Kızılhaç/Kızılay teşkilatlarındaki kadın çalışmalarını örnek alan Hilal-i Ahmer Cemiyeti Hanımlar Merkezi Heyeti, Veliaht Yusuf İzzettin Efendi’nin ilgisi ve gerek saray çevresinden gerekse üst düzey devlet erkânının eşlerinden gelen destek sayesinde özellikle Birinci Dünya Savaşı yıllarında cemiyetin yükünü önemli ölçüde hafifletmeye çalışmıştır. Kuruluşundan iki yıl sonra şubeleşmeye başlayan Hanımlar Merkezi Heyetinin yurt dışındaki ilk şubeleri de Viyana ve Paris’te açılacaktır. Akgün, Uluğtekin, Hilal-i Ahmer’den Kızılay’a, Cilt I, s.215-222; van Os, a.g.e., s.401-403; Besim Ömer, Hanımefendilere Hilâl-i Ahmer’e Dair Konferans, Haz. İsmail Hacıfettahoğlu, Türkiye Kızılay Derneği Yayınları, Ankara 2009, s.215-216; Paul Schweder, Im Türkischen Hauptquartier, Hesse&Becker Verlag, Leipzig 1916, s.38.
  20. Akgün, Uluğtekin, Hilal-i Ahmer’den Kızılay’a, s.222; van Os, a.g.e., s.404; “Viyana’da Hilal-i Ahmer Hanımlarının Faaliyeti”, Tanin, 2 Mayıs 1334/2 Mayıs 1918, Nr. 3374, s.3. Hanımlar Merkezinin Viyana’da faaliyete başlama tarihi, Kızılay Arşivi belgelerinde 11 Ekim 1916 olarak gösterilmektedir. Oysa Hanımlar Merkezinin kuruluşundan 1918 yılı başlarına kadar bütün faaliyetlerini anlatan ve Hilal-i Ahmer Viyana Murahhaslığı tarafından Almanca olarak bastırılan kitapçıkta bu tarih 25 Kasım 1916 olarak verilmektedir. Hilal-i Ahmer Cemiyeti Kadınlar Merkezi Heyeti, Viyana Hanımlar Merkezinin açılışı için 11 Ekim’de karar almıştır. Ancak bunun fiiliyata geçmesi yaklaşık bir iki ay sürmüş ve Hanımlar Merkezinin açılışı nihayet 25 Kasım’da mümkün olmuştur. Dolayısıyla burada, Viyana Hanımlar Merkezinin kuruluş tarihi olarak 25 Kasım 1916 tercih edilmiştir. Frauenverein vom Ottomanischen Roten Halbmond in Wien, Bericht des unter dem Allerhöchsten Protektorate Seiner Majestät des Sultan stehenden Frauenvereins vom Ottomanischen Roten Halbmond in Wien, für die Zeit vom 20. November 1916 bis 31. Dezember 1917, Im Selbstverlag, Wien 1918, s.7; KA, 161/93.
  21. Viyana Hilal-i Ahmer Hanımlar Merkezinin bürosu Avusturya Polis İdaresi kayıtlarına göre, “Swartzenbergplatz 5, Zweigstelle, III. Wien” adresinde bulunuyordu. K.k. PolizeiDirektion in Wien, Kriegszustand- Instruktion für Polizeiorgane, Adressenverzeichnis, Wien 1917, s.3.
  22. KA, 161/93.
  23. Frauenverein vom Ottomanischen Roten Halbmond in Wien, s.6-8.
  24. “Frauenverein vom Ottomanischen Roten Halbmond in Wien”, Neue Freie Presse, 8 April 1917, Nr. 18904, s.11.
  25. Aynı yer.
  26. “Die Volksküchen des Roten Halbmondes”, Neue Freie Presse, 5 April 1917, Nr. 18901, s.4.
  27. Birkaç örnek için bk. “Im Frauenverein vom Ottomanischen Roten Halbmond in Wien”, Neues Wiener Tagblatt, 30 November 1916, Nr. 332, s.12; “Türkische Frauen an die Frauen Wiens”, Reichspost, 6. Dezember 1916, Nr. 568, s.7; “An die Fraeun Wiens”, Fremden-Blatt, 7 Dezember 1916, Nr. 339, s.14; “Für die Zweigstelle Wien des Frauenvereines vom Ottomanischen Roten Halbmond”, Neue Freie Presse, 10 Dezember 1916, Nr. 18789, s.12.
  28. “Die Hilfsaktion in Baden”, Badener Zeitung, 3 März 1917, Nr. 18, s.3; Pester Lloyd, 8 März 1917, Nr. 67, s.12.
  29. Viyana Hanımlar Merkezine yapılan bağışların miktarı ve her bir bağışçının isminin yer aldığı liste (Ek-1) için bk. Frauenverein vom Ottomanischen Roten Halbmond in Wien, s.19-32.
  30. Liebesgabensammlung für die kaiserlich Ottomanischen Armeen (Osmanlı Askerleri için Hediye Toplama Derneği).
  31. Josephine Hanım’ın mektubu (An das Präsidium des Ottomanischen Roten Halbmondes/Konstantinopel) için bk. KA, 398/171.
  32. Alman Kızılhaçı savaş yıllarında gazetelere verdiği ilanlarda, Hilal-i Ahmer’e yardım edilmesi çağrısında bulunuluyordu. Cenevre Sözleşmesi gereği Hilal-i Ahmer Cemiyetinin Osmanlı cephelerinde mücadele ederken yaralanan Alman askerlerine de yardım ettiği belirtiliyor ve bu yüzden cemiyete daha fazla yardım edilmesi gerektiği çağrısı yapılıyordu. Allgemeine Zeitung (München), 23 Januar 1915, Nr. 4; Rosenheimer Zeitung, 17 Juli 1915, Nr. 162; Heimatgruß (Balingen), August 1917, Nr. 12. Alses-Loren bölgesinde 1915 yılına ait vergi gelirlerinden Hilal-i Ahmer Cemiyetine de bir miktar pay ayrılmıştı. Rote Kreuz-Vereinigung Kusel, Übersicht über die Tätigkeit von Kriegsbeginn bis 31 Dezember 1915, Berlin 1916, s.7.
  33. Viyana Hanımlar Merkezine bağış yapan şahısların/şirketlerin isimleri ve bağış miktarları için bk. Ek-1.
  34. Yahudi toplumu içerisinde sadece Rothschild ve Rachel ailelerinin Hanımlar Merkezine yaptığı bağış miktarı 10 bin kronun üzerindeydi. Frauenverein vom Ottomanischen Roten Halbmond in Wien, s.19-32.
  35. Örneğin Almanya’da kurulan “Yahudi Yardım Komitesi (Judische Hilfskomitee)” de Hilali Ahmer yararına yaklaşık 100.000 mark yardım toplamıştı. Büyük bir kısmı Yahudilerden toplanan bu paranın bir kısmıyla ilaç, giyecek vs. malzemeler satın alınarak Osmanlı ve Alman askerlerinin kullanımı için trenle İstanbul’a yollanmıştı. Yahudi Yardım Komitesi ayrıca Berlin’deki Osmanlı Sefaretine bir mektup göndererek ihtiyaç duyulan malzeme listesi ile toplanan nakdî yardımın gönderilebileceği bir posta çeki hesabının kendilerine bildirilmesini talep etmişlerdi. “Liebesgabenzug für die Türkische Armee”, Bonner Zeitung, 24 Juni 1915, Nr. 697.
  36. KA, 191/53, 1 Kânunuevvel 1330/14 Aralık 1914.
  37. KA, 550/9, 24 Ocak 1918.
  38. Dr. Hikmet Bey, cemiyete ait gelirleri kimi zaman Wiener Bankverein, kimi zaman da Anglo-Österreichische Bank’ta açılan vadeli hesaplarda bir süre tutarak elde edilen faiz geliriyle Viyana Murahhaslığının giderlerini karşılıyordu. KA, 216/10 (1917).
  39. Yaklaşık bir yıllık süre zarfında Hanımlar Merkezinin 126 düzenli bağış yapan üyesi ve 28 düzenli bağış yapmayan üyesi dışında Viyana halkı ile Avusturya’nın tanınmış işadamları ve şirketlerinden (Österreichische Länderbank, Daimler-Motoren A.G., Österreichische Waffenfabrik Gesellschaft, Baronin Luis Rothschild, Anglo-Österreichische Bank gibi) oluşan pek çok bağışçısı bulunuyordu. Frauenverein vom Ottomanischen Roten Halbmond in Wien, s.19-32.
  40. Frauenverein vom Ottomanischen Roten Halbmond in Wien, s.11-12.
  41. Viyana Hanımlar Merkezi, Galiçya’da yaralanan Türk askerlerine ve dolayısıyla Hilal-i Ahmer’e yardım çağrılarını kimi zaman mektupla, kimi zaman da gazete ilanlarıyla yapmıştır. Toplam 14.500 yardım çağrısının yaklaşık 1.000’i bankalara ve büyük endüstri kuruluşlarına, 300’ü Sparkasse’ye, 1.700’ü Viyana halkına, 1.500’ü Viyanalı doktorlara, 500’ü Viyanalı tedarikçilere, 8.000’i Viyanalı ev hanımlarına ve 1.500’ü ise farklı kesimlere yapılmıştı. Frauenverein vom Ottomanischen Roten Halbmond in Wien, s.18-19.
  42. Örneğin yardım toplama çalışmaları neticesinde Kasım (1916) ayından Mart (1917) ayına kadar 45.000 kron bağış toplanmış, masraflar düşüldükten sonra geri kalan kısmı İstanbul’a gönderilmişti. KA, 615/212, 6 Mart 1917. Viyana Hanımlar Merkezi, toplanan yaklaşık 141.000 kronun 65.000 kronunu İstanbul’a (Hilal-i Ahmer merkezine) göndermiş, 6.000 kronunu Viyana’da tedavi gören yaralı Türk askerleri için sarf etmiş, geri kalan kısmını ise Hilal-i Ahmer’in ihtiyaç duyduğu malzemelerin satın alınıp İstanbul’a gönderilmesi için kullanmıştı. “Viyana’da Hilal-i Ahmer Hanımlarının Faaliyeti”, Tanin, 2 Mayıs 1334/2 Mayıs 1918, Nr. 3374, s.3
  43. Frauenverein vom Ottomanischen Roten Halbmond in Wien, s.18-19.
  44. Fremden-Blatt, 2 April 1917, Nr. 90, s.4.
  45. Frauenverein vom Ottomanischen Roten Halbmond in Wien, s.9-10.
  46. Birinci Dünya Savaşı esnasında Avusturya-Macaristan İmparatorluğu’nun bir eyaleti olan Galiçya, doğusunda Rusya’ya ait Podolya ve Baserabya, kuzeyinde yine Rusya’ya bağlı Polonya, güneyinde Karpat Dağları ve Macaristan ile batısında Silezya ile çevrili bir bölgeydi. Günümüzde bu bölge, büyük oranda Polonya’nın güneydoğusu ile Ukrayna’nın batısını kapsamaktadır. Nuri Köstüklü, “Tarihte Türk-Leh İlişkileri Çerçevesinde Galiçya’da Şehit Olan Türkler ve Şehitlikler Üzerine Bazı Tespitler”, Türk İslam Medeniyeti Akademik Araştırmalar Dergisi, C 11, S 22, 2016, s.29.
  47. Müttefiklere yardım etmek amacıyla Makedonya, Romanya ve Galiçya cephelerine gönderilen Osmanlı askerinin sayısı 100 binden fazlaydı. Ulrich Trumpener, Germany and the Ottoman Empire, 1914-1918, Princeton University Press, Princeton 1968, s.66.
  48. Oya Dağlar, “Birinci Dünya Savaşında Osmanlı Ordularının Galiçya Cephesi’ne Gönderilmesi ve Cephe Gerisinde Yaşananlar”, Yakın Dönem Türkiye Araştırmaları, S 10, 2006, s.45-51.
  49. Birinci Dünya Savaşı yıllarında, Avusturya İmparatoru ve Macaristan Kralı Karl’ın himayesi altında kurulan “Silah Kardeşliği Dernekleri (Gemeinschaftliche Tagung der ärztlichen Abteilung der waffenbrüderlichen Vereinigungen unter dem Allerhoechsten Protektorate)” yaralı ve hasta askerlerin sahra hastaneleri, sanatoryum, şehir hastaneleri ve kaplıcalarda yürütülen tedavisiyle ilgili alınması gereken tedbirleri görüşmek üzere 1916 yılının Ekim ayında Viyana’da bir toplantı yapma kararı almış; dernek bu toplantıya Almanya ve Osmanlı sağlık ekiplerinin de temsilci göndermesi için davetiye yollamıştı. Almanya’nın 140 sağlık ekibiyle katıldığı toplantıda Osmanlı’yı Sahra Sıhhiye Müfettiş-i Umumisi Süleyman Numan Paşa başkanlığında Viyana’ya giden sağlık ekibi temsil etmişti. KA, 21/49, 14 Eylül 1917.
  50. Osmanlı Devleti’nin Makedonya, Romanya ve Galiçya cephelerindeki kaybı 33 binden fazlaydı ve bunun neredeyse yarısı Galiçya’da meydana gelmişti. Gerhard Grüßhaber, The German Spirit in the Ottoman and Türkisch Army, 1908-1938, De Gruyter Oldenbourg, Berlin 2018, s.83; Mesut Uyar, The Ottoman Army and the First World War, Routledge, NewYork 2021, s.344-348; Hans Kerschbaum, “Türkische Truppen an unserer Nordostfront”, Neuigkeits-Welt Blatt, 1 Augustos 1916, Nr. 237, s.12.
  51. Feyza K. Şahin, “Birinci Dünya Savaşı’nda Galiçya Cephesi’nde Hilal-i Ahmer Cemiyeti’nin Sıhhi Hizmetleri”, Balkan Tarihi, Cilt I, Ed. Zafer Gölen, Abidin Temizer, Osmanlı Mirası ve Türk Kültürünü Araştırma Derneği Yayınları, Ankara 2016, s.480-484; Mehmet Şevki Yazman, Kumandanım Galiçya Ne Yana Düşer, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, Haz. Kansu Şarman, İstanbul 2007, s.167-169; Macar, a.g.m., s.39-45.
  52. Oya Dağlar Macar, “Galiçya Cephesi’nde Osmanlı Birlikleri ve Sağlık Hizmetleri (1916- 1917)”, Osmanlı Bilimi Araştırmaları, X/2, 2009, s.38.
  53. Süleyman Nazif, “Viyana Nekahethanesindeki Askerlerimiz”, Harb Mecmuası, S 25-26, 30 Nisan 1918, s.407-409.
  54. Örneğin Viyana’da bulunan 11. İhtiyat Hastanesi Müdürü Prof. Dr. Spetzy, buraya getirilen yaralı ve hasta Osmanlı askerleriyle özel olarak ilgilenmişti. Bu hizmetlerinden dolayı Spetzy, 1917 yılında İstanbul’da tertip edilen Hilal-i Ahmer Cemiyeti Sergisi’ne davet edilmiş; kendisi İstanbul’a geldiğinde Viyana’daki hastanelerde yatan Türk askerlerinin selamlarını burada görüştüğü askeri makamlara iletmişti. Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Hariciye Nezareti Siyasi Kısım Evrakı (HR.SYS), 2433/54, 10 Nisan 1917.
  55. Macar, a.g.m., s.39-45. Ahmed Emin Yalman, Yakın Tarihte Gördüklerim ve Geçirdiklerim, Cilt I, Yay. Haz. Erol Şadi Erdinç, Pera Yayınları, İstanbul 1970, s.309. Galiçya Cephesi’nde yaralanan Türk askerleri Avusturya ve Macaristan’da bulunan hastanelere sevk edilerek tedavi ediliyordu. Bu hastalardan bazıları Viyana’daki hastanelere kadar gönderilebiliyordu. İbrahim Arıkan, Osmanlı Ordusunda Bir Nefer, Timaş Yayınları, İstanbul 2010, s.124-126.
  56. Avusturya Dışişleri Bakanı’nın eşi Bayan Buriän’in önderliğinde kurulan Kadınlar Komitesi (Damen-Komitee für den türkischen Halbmond), başta Prenses Rosa Cray ve Prenses Olga Lichtenstein olmak üzere pek çok saray mensubunun da desteğini sağlamayı başarmıştı. “Der Rote Halbmond, Sitzung des Österreichischen Damenkomitees”, Neues Wiener Tagblatt, 1 Februar 1915, Nr. 33, s.15; “Komiteesitzung des Roten Halbmondes bei Baronin Buriän”, Fremden-Blatt, 30 Jänner 1915, Nr. 30, s.9.
  57. “Spenden für die Türkischen Truppen in Galizien”, Neues Wiener Abendblatt, 6 Oktober 1916, Nr. 277, s.4.
  58. BOA, HR.SYS, 2175/6, Lef.5-6, 25 Kasım 1916; HR.SYS, 2426/15, 18 Eylül 1916. Avusturya ve Macaristan’ın farklı bölgelerindeki hastanelerde tedavi olan Türk askerlerinin bir kısmı nekahet dönemini daha rahat geçirmeleri için Peşte’de bulunan “Arşidüşes Augusto Barakaları”na gönderilmişti. Buraya gelen gazilerin ayaklarına giyecek çoraptan dahi yoksun oldukları tespit edilince Viyana Sefareti ve Hilal-i Ahmer Viyana Murahhaslığı tarafından 200 çift çorap ve mendil satın alınarak bu askerlere ulaştırılmıştı. BOA, HR.SYS, 2428/23, 16 Kasım 1916.
  59. KA, 599/10, 26 Temmuz 1332/8 Ağustos 1916.
  60. KA, 688/24, 12 Teşrinievvel 1332/25 Ekim 1916; BOA, Meclis-i Vükelâ Mazbataları (MV), 219/89, 24 Haziran 1332/7 Temmuz 1916. Berlin Sefareti tarafından gönderilen yardımlar hakkında bk. BOA, HR.SYS, 2446/40, 22 Kanunusâni 1334/22 Ocak 1918.
  61. KA, 73/101, 20 Teşrinievvel 1332/2 Kasım 1916.
  62. KA, 599/11, 19 Ağustos 1334 (1918); BOA, HR.SYS, 2175/6, Lef. 5. Tedavi altına alınan Türk askerlerinin sağlık personeliyle iletişimini sağlayan personelin çalışmasıyla ilgili bk.https://ub.meduniwien.ac.at/blog/?p=25795, Erişim Tarihi: 15.02.2022.
  63. KA, 74/105-1a, 20 Mayıs 1920. Galiçya’dan tahliye edilen askerlerimizin çektiği sıkıntılar ve Hilal-i Ahmer’in teşebbüsleriyle ilgili bk. BOA, HR. SYS, 2208/86, 25 Şubat 1919.
  64. Türk Genelkurmay kayıtlarında bütün Kolordunun kesin şehit ve yaralı sayısını içeren bilgiler bulunmamakla birlikte, harp ceridelerindeki dağınık bilgilerden Galiçya cephesinde 100 subay şehit ve 120 subay yaralı olmak üzere şehit ve yaralı sayısının 15.000 civarında olduğu tahmin edilmektedir. Köstüklü, a.g.m., s.31.
  65. Frauenverein vom Ottomanischen Roten Halbmond in Wien, Bericht des unter dem Allerhöchsten Protektorate Seiner Majestät des Sultan stehenden Frauenvereins vom Ottomanischen Roten Halbmond in Wien, für die Zeit vom 20. November 1916 bis 31. Dezember 1917, Im Selbstverlag, Wien 1918, s.19-32.

Şekil ve Tablolar