GİRİŞ
Türkiye’nin Avrupalı devletler içerisinde en eski ilişkilere sahip olduğu devletlerden birisi Polonya’dır. Bu ortak geçmiş Polonya’da, Osmanlı ve Cumhuriyet dönemine ait çeşitli ve kıymetli tarihî arşiv ve kütüphanelerin ortaya çıkmasını sağlamıştır. Bu noktada Polonya’da gerek Polonya tarihi gerek Türkiye-Polonya ilişkileri gerekse Doğu Avrupa bölgesi ülkelerinin tarihi açısından önemi haiz arşiv ve kütüphaneler yer alır. Çalışmada Polonya’daki Türk tarihi araştırmalarında önem taşıyan arşiv ve kütüphaneler tanıtılmakta ve bu alanda çalışma yapmak isteyen araştırmacılara yönelik bilgiler ve analizler sunulmaktadır. Polonya’da Osmanlı ve Cumhuriyet dönemi araştırmaları için hangi temel arşiv ve kütüphaneler vardır, bahse konu kütüphanelerde ne konuda ne gibi kayıtlara rastlamak mümkündür, katalog tarama imkânları nelerdir, bu kütüphanelerin çalışma şartları nelerdir, arşiv ve kütüphanelerde dijitalleşme ne durumdadır gibi soruların cevapları aranmaktadır. Böylece Türk tarihi açısından kıymet taşıyan araştırma merkezlerinin etraflıca tasvirinin yapılması ve Polonya’da yapılacak tarih alanındaki araştırmalarda yol gösterici bilgilerin sunulması amaçlanmaktadır. Ayrıca çalışma, daha önceden bu konuda yazılmış bilimsel yayınlar olsa da son yıllarda artan dijital arşiv imkânları ile yeni açılan belli başlı kütüphane, arşiv ve arşiv fonlarının da toplu olarak yeniden değerlendirilmesini hedeflemektedir.
I. Tarihte Türkiye-Polonya İlişkilerine Genel Bir Bakış
Türk tarihinde Avrupalı devletlerle münasebetler içerisinde Polonya, yani Lehistan ile köklü ve güçlü ilişkilerin önemi büyüktür. 1414 yılında Bursa’ya iki Polonya elçisinin gelişiyle başlayan ilişkiler, Osmanlı Devleti’nin Balkanlar ve Doğu Avrupa yönünde genişlemesi sebebiyle birçok noktada kesişmiştir[1] . XV.-XVII. yüzyıllar arasında pek çok kere savaş meydanlarında karşı karşıya gelen iki taraf, diğer yandan ciddi oranda ticari ve kültürel münasebetler de geliştirmiştir. Bunlardan Varna Savaşı (1444), Cicero Savaşı (1620), Hotin Savaşı (1621), Kamaniçe Seferi (1672) ve nihayetinde II. Viyana Kuşatması (1683) önemli karşılaşmalardır[2] . Polonya Kralı III. Jan Sobieski’nin (1674-1696) 1683 yılında Viyana’daki Osmanlı kuşatmasını Kahlenberg Tepesi’nden ansızın yaptığı hücumla bozması, hem kuşatmanın kaderini değiştirmiş hem de Sobieski’nin “Hristiyanlığın Siperi” ünvanını almasını sağlamıştır. Bu çatışmayı mukabil imzalanan Karlofça Antlaşması (1699) Türk-Leh ilişkilerinde önemli bir dönüm noktasıdır ve iki taraf arasındaki “sonsuz barış” retoriğinin simgesidir.
Karlofça Antlaşması sonrasında Polonya ile yürütülen ilişkilerde diplomasi ön plana çıkmıştır. XVIII. yüzyıl boyunca iki başkent arasında gidip gelen elçi yoğunluğu da buna işaret eder[3] . Diğer taraftan ticaret ve kültürel etkileşim de yüksek düzeyde sürdürülmüştür[4] . İkili münasebetlerde bu yüzyıla damgasını vuran faktör ise Rusya’dır. Zira Avrupa siyaset arenasında yükselen Rusya’nın ilk karşılaştığı devletler, İskandinav ülkeleri, Polonya ve Osmanlı Devleti’dir. Nitekim hem Polonya hem Osmanlı Devleti bu yüzyıl sonunda Rusya’dan kaynaklanan sebeplerle birtakım zorluklarla karşılaşmış ve yer yer Rusya ile savaşmıştır. Hatta Polonya 1772, 1793 ve 1795 yıllarında komşuları Rusya, Prusya ve Avusturya tarafından toprakları paylaşılmak suretiyle bağımsızlığını yitirmiştir. Osmanlı Devleti ise Doğu Avrupa ve Balkanlar’da büyük kayıplara uğramıştır. XIX. yüzyıl Türkiye-Polonya ilişkilerinin karakteri, bağımsız bir devleti olmayan ve bu uğurda mücadele eden bir kısım Polonyalı mültecinin Osmanlı Yönetimi ile iş birliği arayışı ve buradan aldığı destek ile kabiliyetli pek çok Polonyalının Osmanlı devlet kadrolarında istihdamı şeklinde tanımlanabilir. Nitekim Osmanlı Devleti Polonya’nın paylaşımını hiçbir resmî antlaşmada kabul edip imza etmemiş ve Polonya bağımsızlık mücadelesine ortak hasım Rusya’ya karşı fiili destek sağlamıştır. Aynı zamanda İstanbul’da yer alan Polonezköy (Adampol) bu gibi bir desteğin tezahürüdür[5] .
XX. yüzyıl ikili münasebetleri açısından I. Dünya Savaşı önemli bir dönüm noktasıdır. Nitekim bu savaş sırasında Galiçya’da Osmanlı askerleri ittifak devletleri safında savaşmış ve savaş sonunda Polonya, 11 Kasım 1918 tarihinde bağımsızlığına kavuşmuştur[6] . Savaşın ardından Türkiye zorlu bir döneme girmişken Polonya 1919 yılında İstanbul’a Diplomatik Delegasyonu’nu göndermiş, hızlıca kadim komşusu ile ilişkilerini yeniden başlatmıştır. Aynı zamanda daha 1921 yılında Ankara Hükûmeti ile ilk temaslarını kurup Ankara’ya gönderdiği temsilcisi vasıtasıyla Mustafa Kemal Paşa’yı, Millî Mücadele’yi ve Ankara Hükûmeti’ni tanımış ve ilişkilerini devam ettirmiştir. Diğer yandan Lozan Barış Görüşmeleri’nde de bulunan Polonya Heyeti ile İsmet Paşa başkanlığındaki Türk Heyeti arasında yapılan görüşmeler, 23 Temmuz 1923 tarihinde Lozan Barış Antlaşması’ndan bir gün önce TürkiyePolonya Dostluk Antlaşması’nın imzalanması ile sonuçlanır. Bu antlaşma iki ülke ilişkilerinde mühim bir milattır. Cumhuriyet dönemi Türkiye-Polonya ilişkilerinin resmen başlamasını temsil eder. Bu antlaşmaya istinaden 1924 yılında karşılıklı olarak Ankara ve Varşova’ya gönderilen ilk daimî elçilerle siyasi ve iktisadi ilişkilerin geliştirilmesi kısa sürede hedeflenmiştir[7] . İki savaş arası dönemde büyük mesafeler kat eden münasebetleri II. Dünya Savaşı büyük sekteye uğratmış, bu savaşın en büyük mağduru ülkelerden Polonya ile savaş dışında kalmayı seçen Türkiye arasında yine gündemi mülteciler oluşturmuştur[8] . Savaş sonrası iki kutuplu dünyanın ayrı saflarında yer alan iki ülkenin ilişkileri, siyasi iş birliğinden uzak ama ekonomik ilişkilerin belirli bir düzeyde seyrettiği bir yapıya bürünür. Polonya’nın 1989 sonrasında demokrasiye geçişi, münasebetlerde yeni bir döneme işaret eder. Bu bağlamda 1993 yılında Leh Wałęsa ve Süleyman Demirel’in imza ettiği Türkiye-Polonya Dostluk ve İş Birliği Antlaşması ikili ilişkilere temel teşkil etmektedir. Polonya’nın NATO (1999) ve ardından Avrupa Birliği (2004) üyeliği ise iki ülke arasında artık siyaset ve güvenlik başta olmak üzere çeşitli alanlarda iş birliğini getirmiştir[9] . Bu sağlam temellere dayalı olarak günümüzde Türkiye’nin Polonya ile ilişkileri birçok sahada yoğun bir biçimde sürdürülmektedir.
II. Polonya Arşivlerinde Türkiye
XV. yüzyıla dayanan ikili münasebetler göz önüne alındığında Polonya’daki arşivlerde Türkiye ile ilgili birçok arşiv vesikasının ve tarihî kaydın var olduğunu düşünmek gerekir. Nitekim Polonya, tarihî süreçte yaşanan taksimlere, işgallere ve savaşlara rağmen günümüze birçok kaydı ulaştırabilmiştir. Elbette bir kısmı bahse konu nedenlerle tahrip olmuş, savaşlar esnasında yanmış, yok olmuştur. Diğer taraftan Polonya’nın bağımsızlığını 1795’te kaybetmesi ve 1918’e kadar tekrar kazanamaması, dolayısıyla Polonya topraklarının farklı devletlerin elinde parçalı olarak mevcudiyetini sürdürmesi, birçok arşivin oluşması sonucunu da doğurmuştur. Bu arşivleri bir araya getirme gayreti 1918’de bağımsızlığın yeniden ilanından itibaren sürdürülen bir siyasettir. Aynı zamanda Polonyalı asilzade ailelerden her birinin kendi arşivinin olması da arşivlerdeki bu çeşitlilikte pay sahibidir. Bu bağlamda araştırmacıların farklı şehirlerde, çeşitli arşiv ve kütüphanelerde çalışmalarını sürdürmesi gerekir. Aynı zamanda bazı konularda Polonya’ya komşu ülkelerin arşivlerinden de istifade edilmesi lüzumu doğmaktadır.
Polonya’da günümüzde mevcut arşivlerin birleştirildiği Türkiye’deki Devlet Arşivleri Başkanlığı gibi Archiwa Państwowe adlı bir yapı bulunmaktadır[10]. Bu kurum, Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü (Naczelna Dyrekcja Archiwów Państwowych) tarafından denetlenmektedir. Devlet Arşivleri Başkanlığı Varşova’daki üç merkezî arşiv dâhilinde yapısı itibariyle şöyle bir ağa sahiptir:
• Archiwum Główne Akt Dawnych (Eski Belgeler Merkezi ArşiviAGAD) - Orta Çağ’dan I. Dünya Savaşı’nın sonuna kadar Polonya tarihine dair en önemli belgelerini barındırır.
• Archiwum Akt Nowych (Yeni Belgeler Arşivi-AAN) - 1918’den sonra oluşturulan ülke çapındaki merkezî makamların, kurumların ve derneklerin dosyalarını saklar.
• Narodowe Archiwum Cyfrowe (Millî Dijital Arşivler-NAC) - XX. yüzyılın başından bu yana oluşturulan fotoğraf, ses ve film belgelerini içerir.
Ayrıca bu çatı altında ülkedeki belli başlı 29 yerel arşiv de merkezî arşivle bağlantılı hâle getirilmiştir. Ayrıca hepsine olmasa da bir kısım arşiv kataloğuna hâlihazırda oluşturulmuş bu birleşik arşiv katalog tarama sisteminden (www.szukajwarchiwach.pl) erişerek anahtar kelime ile arama yapmak mümkündür. Ancak Ukrayna-Rusya Savaşı’nın başlamasından sonra Avrupa Birliği dışındaki ülkelerden internet marifetiyle arama yapılmasına kısıtlama getirilmiştir. Yani şu an itibariyle Türkiye’den katalog taraması yapılamamaktadır[11]. Her bir arşivin kendi web sayfalarının el verdiği ölçüde araştırmacılar tarama yapabilmektedir.
Çalışma itibariyle bu başlıkta öncelikle Osmanlı dönemini içeren belgeleri barındıran arşiv ve kütüphaneler ele alınacak olursa; ilk olarak bahsedilmesi gereken arşiv günümüzde Varşova’da yer alan Archiwum Główne Akt Dawnych (AGAD) Eski Belgeler Merkezi Arşivi adlı genel itibariyle XX. yüzyıl öncesi kayıtları içeren temel arşivdir. Bu arşiv XIX. yüzyılda Polonya devleti yok iken Varşova Prensliği döneminde ilk olarak oluşturulmuş, Polonya’nın 1918’de bağımsızlığını kazanmasıyla tam olarak tesis edilmiştir. Polonya’nın II. Dünya Savaşı’nda uğradığı işgal ve bombalar, bir kısım evrakın tahribatına sebep olmuş olsa da koleksiyonların belirli kısmı korunabilmiştir. Osmanlı tarihi, Kırım tarihi, Osmanlı dönemi Türkiye-Polonya ilişkileri ve Doğu Avrupa tarihi araştırmaları için bu arşivden istifade edilmesi şarttır. Bu arşivde yer alan birçok koleksiyonda Osmanlı Devleti ile ilgili bulunabilecek belgelerin yanında, Archiwum Koronne Warszawskie fonunda bulunan Dział Turecki adlı Türkiye Bölümü koleksiyonunda XVIII. yüzyıl sonuna kadarki dönemi içeren çoğunluğu Osmanlı Türkçesi olmak üzere farklı dillerde arşiv kayıtları vardır[12]. Burada bulunan Osmanlı sultanlarının Polonya’ya verdiği ahidname-i hümayunlar gibi önemli belgeler UNESCO Dünya Mirası Listesi’ne alınmıştır[13]. AGAD Arşivi’nin web sayfasından bazı koleksiyonlar incelenebilmektedir. Genel itibariyle mikrofilm olarak araştırmacıların incelemesine sunulan evrakların bir kısmı ise orijinal belgelerinden görülebilmektedir[14]. Araştırmacılar online oluşturacakları kayıt ve siparişle birlikte evrakları yerinde görebilmektedir[15]. Arşiv araştırma izni ve gitmeden önce rezervasyon yaptırmak gerekir. Siparişler bir gün içinde okuyucuların istifadesine sunulmaktadır. Arşiv kayıtlarının orijinallerinden veya mikrofilm ekranlarından fotoğraf çekmek de eskiden olmasa da artık mümkündür. AGAD Arşivi ul. Długa 7 adresinde bulunmaktadır.
Polonya’da yer alan önemli arşivlerden bir diğeri Polonya’nın asilzade ailelerinden Czartoryski ailesinin kurduğu Krakov’daki Biblioteka Książąt Czartoryskich, yani Czartoryski Prensler Kütüphanesi, kısa adıyla Czartoryski Kütüphanesi’dir. Burası da Osmanlı tarihi, Kırım Hanlığı tarihi, OsmanlıLeh ilişkileri, Doğu Avrupa tarihi açısından oldukça zengin koleksiyonları barındırır[16]. Müzelik malzeme, arşiv ve kütüphaneyi içeren koleksiyonun kurucuları Prens Adam Kazimierz Czartoryski ve eşi Fleminglerden Izabela Czartoryska’dır[17]. Polonya’nın tarihte yaşadığı aşamalara paralel olarak bu koleksiyon da farklı şehirlere ve ülkelere taşınmak suretiyle korunmaya çalışılmıştır. Özel aile arşivi statüsü 2016 yılında Polonya Devlet Hazinesi’nin mülkiyetine geçirilmiş ve Kütüphane, Krakov Millî Müzesi’ne bağlanmıştır. Prens Czartoryskiler, vaktiyle bir kısım devlet evrakını satın alarak koleksiyona dâhil ettikleri için önemli resmî evrakların bir kısmını burada bulmak mümkündür. Özellikle XVIII. yüzyıl siyasi ve ticari ilişkilerine dair orijinal belgelerin önemli kısmı buradadır. Bu koleksiyonu günümüzde Krakov Millî Müzesi’nden alınacak izin ve sipariş usulüyle yerinde incelemek mümkündür[18]. Büyük kısmı mikrofilm olmakla birlikte zorunlu hâllerde orijinal vesikalar görülebilmektedir. Kütüphanede konuya göre ve kronolojik olarak bir kataloglama ve envanter çalışması yapılmıştır[19]. Ancak Osmanlı tarihi ile ilgili evrakları içeren fonların genel kataloglaması mevcuttur. Evrakların tek tek incelenerek tanımlanması icap etmektedir[20]. Günümüzde daha önce hazırlanan ve basılan bazı kataloglar dijitalize edilmiş ve erişime açılmıştır[21]. Bu yıl itibariyle Aziz Marek Sokağı’ndaki binası (ul. Św. Marka 17) tamirata girdiği için 2028 yılına kadar sınırlı erişim olabilecek, mail yoluyla bazı belgelerin siparişi alınabilecektir.
Polonya’da bunların dışında XX. yüzyıl öncesi tarih araştırmaları için kütüphane ve arşivlerin yanında bazı müzelerde mahfuz tarihî kayıtlar da mevcuttur[22].
III. Cumhuriyet Dönemi Araştırmalarında Polonya Arşivleri
Archiwum Akt Nowych (AAN): Esasında Polonya’da tarih araştırmalarına temel iki arşiv, Türkiye’deki Osmanlı Arşivi Başkanlığı ile Cumhuriyet Arşivi Başkanlığı gibi tasniflenmiş AGAD ve AAN Arşivleri’dir. Bunlardan AGAD ile ilgili genel değerlendirme yukarıda yapılmıştı. Burada ise XX. yüzyıl ya da Cumhuriyet dönemi için araştırmacıların ilk başvuracağı yer olan Varşova’daki Archiwum Akt Nowych yani Yeni Belgeler Arşivi bahse konudur. Bu arşiv Cumhuriyet dönemi Türk tarihi için önemli koleksiyonları barındırır. Gerek Türkiye ile ilgili konsolos ve elçilik raporları, gerekse siyasi ve ticari ilişkilerle alakalı kayıtların sayısı yüksektir. Bu arşiv dâhilinde bulunan fonların önde gelenleri arasında Ministerstwo Spraw Zagranicznych (MSZ) yani Dışişleri Bakanlığı Fonu, XX. yüzyılın ilk yarısı için Türkiye ile alakalı belge kayıtları bakımından oldukça büyük ehemmiyet taşır. Dışişleri Bakanlığına ait 1945 yılına kadarki süreci içeren belgelerin ekseriyeti AAN’a devredilmiştir. Bu arşivde Lozan, Montrö, ticari ve konsolosluk türünde antlaşmalar, cumhurbaşkanlarının mektupları, kutlama ve başsağlığı mektupları, Polonezköy tarihine dair kayıtlar, Konsulat Generalny RP w Stambule, Ambasada RP w Ankarze, Akta Romana Knolla, Akta Michała Sokolnickiego gibi her bir elçi ve elçilik için dosya fonları gibi Türkiye’ye dair evraklar içerir. II. Dünya Savaşı ve sonrası, Soğuk Savaş süreci, Üçüncü Polonya Cumhuriyeti dönemi ilişkiler, resmî ziyaretlere dair kayıtları az sayıda da olsa burada görmek mümkündür. Yine ekonomik ilişkiler, alım-satıma dair kayıtların bir kısmı ve Türkiye hakkında tutulan belgeler arasında Türkiye’nin iç durumu, ticaret, tarım, sanayi, madencilik, para, kredi, denizcilik ve haberleşmeye ilişkin raporlar büyük hacme sahiptir. Yapılan ticaret, Türkiye üzerine farklı türde kayıtlar, iş birliğini kapsayan ziyaretler, Türkiye’deki gelişmelerin konu edinildiği çeşitli raporlar buradadır. 1924 yılında İstanbul’da düzenlenen Sanayi Sergisi ile ilgili evraklar da buradadır. Bu kayıtlar Polonya cephesinden Türkiye’yi görmeye ve analiz etmeye fırsat tanımaktadır. Arşiv çalışması için AAN web sayfasından kaydolmak ve yerinde incelemek üzere belge sipariş etmek mümkündür[23]. Ayrıca belgeleri yerinde görmek için daha önceden randevu alıp yer ayırmak gerekir. Daha önce bahsedildiği üzere şu an itibariyle Türkiye’den AAN Arşivi web sayfasından katalog taraması (www.szukajwarchiwach.gov.pl) yapmak mümkün değildir[24]. Avrupa Birliği ülkelerinden veya Polonya’dan tarama yapılabilmektedir. AAN Arşivi ul. Stefana Kazimierza Hankiewicza 1 adresindeki binasında hizmet vermektedir.
Archiwum Ministerstwa Spraw Zagranicznych (Archiwum MSZ): Polonya Cumhuriyeti Dışişleri Bakanlığı bünyesinde oluşturulmuş olan arşiv, Polonya dış ilişkileri ve diplomasisine dair kayıtların yer aldığı arşivdir. Burada özellikle XX. yüzyılın ikinci yarısını kapsayan eski kayıtların tasnifi ve peyderpey araştırmacılara açılması ve yayımlanması faaliyetleri sürdürülmektedir. Küçük bir kısım arşiv malzemesi erişime açık olup internet üzerinden de görülebilmektedir. Buradaki arşivde tarama yapılabilmekte, diğer yandan alınacak izin ve resmî işlemler sonrasında yerinde inceleme de yapılabilmektedir[25]. Varşova’da ul. Taneczna 67 A adresinde araştırmacılara hizmet veren arşiv, özellikle II. Dünya Savaşı sonrası süreci, Soğuk Savaş ve Polonya Halk Cumhuriyeti dönemlerini kapsayan birtakım belgeleri içerir. Burada tasniflenen evraklar ilerleyen zamanda AAN veya IPN’ye aktarılacaktır. 1989 sonrası yılları kapsayan belgeler, arşivlere erişim ilkeleri gereği henüz araştırmacılara açılmamıştır.
Centralne Archiwum Wojskowe (CAW): Polonya Merkezî Askerî Arşivi, XX. yüzyıl Polonya askerî tarih araştırmalarına ilişkin belgeleri olduğu kadar Türkiye’ye dair bazı kayıtları içermesi bakımından da önemlidir. Askerî ataşe raporlarını ve bazı istihbari evrakları burada bulmak mümkündür. Varşova’da yer alan arşivde çalışma yapmak için yine bir form doldurmak ve mail ile iletmek gerekir[26]. Formun mail olarak gönderilmesinin ardından SKW (Służba Kontrwywiadu Wojskowego-Askeri Karşı İstihbarat Servisi) tarafından “yabancı ülke vatandaşlarının askerî birlik ve kurumlara giriş hakkı kazanması” ile ilgili bir soruşturma yürütülmekte ve bu soruşturma en fazla üç hafta içinde sonuçlanmaktadır. Sonuç, arşiv yetkililerince mail yoluyla araştırmacılara iletilmektedir. Arşiv fonlarına ve belgelerine dair araştırma yapmak için CAW’ın web sitesinde bir arama bölümü bulunmaktadır[27]. Tarama sonuçlarına göre en fazla 10 belge veya dosya sipariş edilip incelenebilmektedir. Belgelerin fotoğraf yoluyla kopyası, yerinde inceleme yaptıktan sonra alınabilmektedir. Özellikle Türk tarihinin XX. yüzyılın ilk yarısına dair tutulan kayıtlar önem taşır[28].
Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej (Archiwum IPN): Millî Hafıza Enstitüsü Arşivi merkezi Varşova’da olmakla birlikte Polonya’nın birçok şehrinde şubeleri olan ve toplumsal hafızayı kayda almak için yeni kurulmuş bir merkezdir. Farklı mercilerden ve kişilerden elde edilen arşiv malzemelerinden oluşturulmuş 1990 yılında ihdas edilen bir devlet kurumu olarak dikkat çekmektedir[29]. 1944-1990 yıllarına ait her türlü arşiv kaydını bir araya getirmek ve toplumsal hafıza oluşturmak amacını gütmektedir. 1936-1945 yıllarında Ankara’da görev yapan Polonya Büyükelçisi Michał Sokolnicki’nin arşivinin bir kopyası da yakın zamanda buraya alınmış ve dijital olarak saklanmaktadır. Burada da daha önceden doldurulacak form ile araştırma izni alınabilmekte ve randevu usulüyle yerinde inceleme yapılabilmektedir[30].
Archiwum Emigracji w Toruniu (Toruń Göç Arşivi): Toruń’daki Mikołaj Kopernik Üniversitesi bünyesinde yer almakta olup 1939 sonrası Polonya’dan kaçmak veya göç etmek zorunda kalan Polonyalı diasporalara yönelik arşiv kayıtlarını içerir[31]. Bu bağlamda Türkiye’ye gelen Polonyalılar açısından az da olsa kayıtlar muhafaza edilmektedir. Araştırmacılara açık olup katalog taraması mevcuttur.
Instytut Polski i Muzeum im. Gen. Sikorskiego (Polonya Enstitüsü ve General Sikorski Müzesi): Londra’daki Polonya Enstitüsü ve Sikorski Müzesi, Sikorski Enstitüsü olarak bilinir. XX. yüzyıl Polonya tarihi açısından önemli bir isim olan General Władysław Sikorski (1881-1943) adına Londra’da kurulmuştur ve zengin koleksiyonu ve kütüphanesiyle hizmet vermektedir. II. Dünya Savaşı dönemi Polonya’sına yönelik araştırmalar için Londra merkezli önde gelen bir enstitü, müze ve arşivdir. İngiltere’deki Polonya toplumundan akademisyenler tarafından yönetilen bir sivil toplum kuruluşudur. Arşiv, 20 Prince’s Gate (London SW7 1PT) adresinde yer alır[32]. Burada da araştırma yapmak için önceden araştırmacı formu doldurmak ve izin almak gerekir[33]. Ayrıca rezervasyon yaparak gitmek icap eder. Çalışma ve kopya alımında ücret tarifesi uygulanmaktadır.
Bibliothèque Polonaise de Paris (Paris Polonya Kütüphanesi): Polonya Tarih ve Edebiyat Derneği tarafından yönetilen Polonya Kütüphanesi, XIX. yüzyılın ortalarından beri Polonya’dan göçün merkezi ve Polonya’yı temsil eden en büyük kültür kurumlarından olmuştur. 1866 yılında Paris’te kurulmuş ve günümüze değin varlığını korumuştur [34]. Engin koleksiyonları ve kütüphanesiyle XIX. ve XX. yüzyıl Polonya tarihi ve süreli yayınlar açısından araştırmalarda önem taşır. Web sayfasından katalog taraması yapılabilmektedir[35]. Dijital erişim henüz mümkün değildir. Mail yoluyla irtibat kurulup yerinde çalışma için rezervasyon yapılabilmektedir. 6, Quai d’Orléans adresinde yer alan Kütüphanedeki belgelerden fotoğraf çekimine izin verilmektedir.
Józef Piłsudski Institute of America (Amerika Józef Piłsudski Enstitüsü): 1943 yılında New York’ta kurulan ve Polonyalı devlet adamı Józef Piłsudski’ye adanan Enstitü, modern Polonya tarihine dair bir müze ve araştırma merkezidir. Arşiv ve kütüphanesinde XX. yüzyıl Polonya tarihine ait birçok kıymetli koleksiyonu içerir[36]. 138 Greenpoint Ave, Brooklyn, NY adresinde bulunmaktadır. Dijital tarama yapmak mümkündür[37].
Hoover Institution (Hoover Enstitüsü): Stanford Üniversitesine bağlı bir kuruluş olsa da kendi içinde bağımsız bir denetleme kuruluna sahiptir. ABD Başkanlarından Herbert Hoover (1929-1933) tarafından 1919 yılında kurulmuş ve XX. yüzyılın ortalarında yeniden şekillendirilmiştir. Enstitü bir düşünce kuruluşu mahiyeti taşır. 434 Galvez Mall, Stanford California adresinde faaliyet göstermektedir. Enstitünün arşiv ve kütüphane koleksiyonlarının bir kısmı, XX. yüzyıl Polonya tarihine dair (daha ziyade I. ve II. Dünya Savaşları ile bazı dünya savaşlarına ait belgeler) kayıtları içerir[38]. Dijital tarama yapmak ve bazı materyallerin görseline erişmek mümkündür[39].
Hem Osmanlı ve hem Cumhuriyet dönemine dair arşivler içerisinde önemli bir diğer merkez ise Polska Akademia Nauk (PAN) yani Polonya Bilimler Akademisi çatısı altında yer alan Varşova, Krakov ve Kórnik’teki kütüphane ve arşivlerdir. Bunlardan biri PAN Biblioteka Kórnicka adını taşıyan Polonya Bilimler Akademisi (PAN)’ne bağlı olan Kórnik Kütüphanesi’dir. Burada kıymetli el yazmaları ve diğer tarihî kayıtlar ve basılı kaynaklar araştırmacılar açısından önemi haizdir. Kütüphane, Avrupa’nın en değerli ve eşsiz kitap koleksiyonlarından birine sahiptir. Kütüphanenin tarihi, Tytus Działyński’nin Kórnik Sarayı’nı babasından devraldığı 1826 yılında başlar. Uzun süre sonra Polonya Bilimler Akademisi’nin gözetimine verilmiştir. Kórnik Kütüphanesi aynı zamanda dijitalleştirme ve koleksiyonlara dijital erişim alanında da yıllardır ileri konumdadır. Başlangıçta Wielkopolska Dijital Kütüphanesi’ni oluşturan ortaklardan biridir. Sanal kaynakları giderek artırmaktadır. Kórnik Kütüphanesi Koleksiyonları Dijital Platformu araştırmacılara açıktır[40]. Burada, XIX.-XX. yüzyıl Polonya tarihi yanında Osmanlı ve Türkiye topraklarına gelen Polonyalılarla ilgili belge koleksiyonları yer alır. Polonya bağımsızlık hareketinin karargâhı Paris’teki Hotel Lambert’in arşivi de buradadır. Kopya temini mail yoluyla mümkündür. XX. yüzyılın ilk yılları hakkında Türkiye’ye dair kayıtlar bulmak mümkündür.
PAN Archiwum w Warszawie: Polonya Bilimler Akademisi Varşova Arşivi de keza günümüzde araştırmacılar açısından başvuru merkezlerindendir. XIX. ve XX. yüzyıla dair çalışma konusuna göre konularda katalog tarama marifetiyle araştırmacılar buradan faydalanabilir[41]. Dijital katalog tarama işlemleri henüz Kórnik kadar gelişmemiştir. Yerinde inceleme yapılabilmekte, kopya alınabilmektedir.
Archiwum Nauki PAN i PAU w Krakowie: Polonya Bilimler Akademisi ve Polonya Bilim ve Sanat Akademisi çatısı altında Krakov’da hizmet vermektedir[42]. Kuruluşu XIX. yüzyıla dayanan arşiv ve kütüphane koleksiyonlarını ayrı ayrı barındıran kurum, geçirdiği çeşitli aşamalardan sonra 2002 yılında bu adla birleştirilmiştir[43]. XIX. ve XX. yüzyıl araştırmalarında Türkiye ile ilgili az da olsa tarihî kayıt içerir. Araştırmacılara açıktır, kopya temini mümkündür.
PAN Biblioteka Gdańska: Gdańsk, Baltık Denizi kıyısında tarihî bir şehir olmasının da etkisiyle büyük bir kütüphane ve arşiv birikimine sahiptir[44]. 1955 yılından beri düzenli bir faaliyet göstermektedir. Araştırmacılar buradan daha önceden araştırma izni ve form doldurmak suretiyle istifade edebilmektedir. XV. yüzyıla dayanan eski yayınların yanında daha çok XIX. yüzyıl sonrasını kapsayan ve bölge tarihi açısından önem taşıyan bazı kayıtlar vardır. Randevu usulüyle araştırma yapılabilir.
Ayrıca PAN Roma ve PAN Viyana şubelerinde de az da olsa arşiv malzemesi bulunmaktadır. Türkiye ile ilgili büyük bir koleksiyon olmasa da konusuna göre araştırmacıların gözden kaçırmaması gereken merkezlerdendir.
Bunların dışında yerel şehir arşivleri ile köklü Polonya üniversitelerinin arşivleri de araştırmacıların konusuna göre bakması ve akılda tutması gereken arşivlerdir. Ayrıca XX. yüzyıl Polonya basınının araştırmalara dâhil edilmesi gerektiği durumlar açısından son zamanlarda oluşturulan dijital web sayfalarını ihmal etmemek gerekir. Bunların önde gelenlerinden olan NUKAT (Birleşik Kütüphane Tarama Sistemi)[45], POLONA (Varşova Millî Kütüphanesi Portalı)[46], Wielkopolska Biblioteka Cyfrowa (WFC)[47], CRISPA (Biblioteka Cyfrowa Uniwersytetu Warszawskiego)[48], Jagiellońska Biblioteka Cyfrowa (JBC)[49], Bałtycka Biblioteka Cyfrowa (Baltık Dijital Kütüphanesi)[50] gibi birçok gazete, dergi, görsel ve yakın dönem tarihi kayıtlarına, bunun dâhilinde Türk tarihine dair kayıtların da dijitallerine ulaşım mümkündür.
SONUÇ
Polonya’nın tarihten günümüze değin geçen sürede yaşadığı farklı tecrübeler, çeşitli ve birbirinden bağımsız arşiv merkezlerinin oluşumuna neden olmuştur. Bu nedenle Polonya’da Türk tarihi üzerine çalışmalarda tek bir arşivden veya kütüphaneden istifade ederek bir araştırmanın yapılması olanaksızdır. Cumhuriyet dönemi Türk tarihi ve Türkiye-Polonya ilişkileri ile alakalı farklı ülkelerde ve şehirlerde çeşitli arşivlerin ve kütüphanelerin ziyaret edilmesi elzemdir. Gerek arşiv ve kütüphaneler gerekse süreli yayınların hacmi oldukça yüksektir. Elbette Polonya’nın yanında konuların içeriğine göre diğer dünya arşivlerinden de istifade gerekir.
Diğer taraftan bütün dünyada olduğu gibi Polonya’da da dijital dünyanın avantajları araştırmacılara gittikçe daha fazla kolaylık sağlamaktadır. Bu bağlamda çalışmanın da gösterdiği üzere Polonya’daki arşivlerin dijital imkânları da gittikçe iyileşmektedir. Son 10 yıldır bu konuda büyük ilerleme göstermiştir. Yalnızca Polonya Devlet Arşivleri Başkanlığının web sitesindeki www.szukajwarchiwach.pl adresinin Türkiye’den araştırmacılar için şu an itibariyle işlevsiz olması, yani tarama yapılamaması önemli kısıtlamalara ve kayıplara neden olmaktadır. Bu sınırlandırmanın bir an evvel giderilmesi bilim dünyası açısından şarttır.
XX. yüzyıl Türkiye-Polonya ilişkileri çok az sayıda akademik çalışmaya konu olmuştur. Bu bağlamda daha fazla araştırma yapılması ve münasebetlerin farklı yönleriyle ortaya konması bilim camiasına büyük katkı sağlayacaktır. Tabii bunun karşılaştırmalı tarih anlayışı çerçevesinde yapılması anlamlıdır. Türkiye-Polonya siyasi, ekonomik ve kültürel ilişkileri, iki savaş arası dönem, Soğuk Savaş dönemi ikili ilişkileri, II. Dünya Savaşı ve Polonya Halk Cumhuriyeti dönemi Türkiye-Polonya ilişkileri tarihi gibi konular genç araştırmacıları beklemektedir. Bu çalışmanın konusu arşiv ve kütüphanelerde araştırma yapmak için elbette Lehçe bilgisi yer yer Fransızca bilgisi şarttır. Son dönemlerde Polonya’daki arşiv ve kütüphanelerde şartların iyileşmesi ve dijitalleşme, günümüz araştırmacılarına daha önceki dönemlere göre daha elverişli şartlarda daha hızlı araştırma yapma imkânını sağlamıştır. Buna paralel olarak Polonya arşivleri ve kütüphanelerine dayalı olarak daha nitelikli ve kapsamlı bilimsel eserlerin vücuda getirilmesi gelecekte kendisini gösterecektir.
EKLER
KAYNAKÇA
Abrahamowicz, Zygmunt, “Dokumenty Tatarskie i Tureckie w Zbiorach Polskich”, Przegląd Orientalistyczny, C 2, S 10, 1954, s.142-148.
Abrahamowicz, Zygmunt, Katalog dokumentów Tureckich: Dokumenty do dziejów Polski i krajów Osmańskich, Panstwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1959.
Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie. Informator o zasobie archiwalnym, Dorota Lewandowska, ed. Naczelna Dyrekcja Archiwów Państwowych, Archiwum Główne Akt Dawnych, Warszawa 2008.
Chmielowska, Danuta, Polsko-tureckie stosunki dyplomatyczne w okresie międzywojennym, Wydawnictwo Akademickie Dialog, Warszawa 2006.
Catalogus codicum manu scriptorum Musei Principum Czartoryski Cracoviensis, Cilt I, sygn. 1-917, haz. Józef Korzeniowski, Officina Universitatis Jagiellonicae, Kraków 1887-1893.
Catalogus codicum manu scriptorum Musei Principum Czartoryski Cracoviensis, Cilt II, sygn. 918-1681, haz. Stanisław Kutreba, Officina Universitatis Jagiellonicae, Kraków, 1908-1913.
Crutta, Antoni Łukasz, Dziennik przyjęcia i pobytu nadzwyczajnego posła Porty Ottomańskiej do Stanisława Augusta, króla polskiego, wielkiego księcia litewskiego, i do Rzeczypospolitej Polskiej: 1777 r., haz. Eustachy Marylski, S. Orgelbrand, Warszawa 1860.
Dopierała, Kazimierz, Adampol-Polonezköy, z dziejów Polaków w Turcji, UAM, Poznań 1983.
Dopierała, Kazimierz, Emigracja Polska w XIX i XX wieku, Wydawnictwo Polonia, Lublin 1988.
Dziubiński, Andrzej, Na szlakach Orientu: Handel między Polską a Imperium Osmańskim w XVI-XVIII wieku, “Leopoldinum”, Wrocław 1997.
Erşen, Emre, “Soğuk Savaş Dönemi Sonrası Türkiye-Polonya İlişkileri”, Türkiye-Polonya İlişkilerinin 600. Yıldönümü Sempozyumu Bildirileri, 24-25 Eylül 2014, Beykoz, yay. haz. Recep Bozlağan, Nail Yılmaz, Hacer Topaktaş Üstüner, Beykoz Belediyesi Kültür Yayınları, İstanbul 2019, s.105- 109.
Gümüş, Musa, Osmanlı Modernleşmesinde Yabancılar: Leh ve Macar Mültecileri, Libra, İstanbul 2019.
https://archiwa.gov.pl
https://www.szukajwarchiwach.gov.pl
https://opac-bcz.mnk.pl
https://www.aan.gov.pl/p,89,zasady-udostepniania
https://www.szukajwarchiwach.gov.pl/web/archiwum-akt-nowych
https://archiwum.msz.gov.pl/wyszukiwarka/?p=n0ewEuEZM80- #Archiwum%20MSZ
https://www.pilsudski.org/en/collections/archives-catalog
https://archiwa.pilsudski.org
https://wbh.wp.mil.pl/c/pages/atts/2023/1/bbbObcokrajowcy_-_nowy_ formularz_na_strone_649Zy0G.pdf)
https://wbh.wp.mil.pl/pl/pages/centralne-archiwum-wojskowe-2018-08-10-4/
https://inwentarz.ipn.gov.pl/szukaj
https://ipn.gov.pl/pl/archiw/udostepnianie/rodzaje-realizowanychw/27546,NAUKOWCY-Wniosek-o-udostepnienie-dokumentow-w-celuprowadzenia-badan-naukowych.html
https://www.bu.umk.pl/Archiwum_Emigracji/
https://pism.org.uk/pl/jak-korzystac-z-archiwum/
https://pism.org.uk/wp-content/uploads/2021/12/ApplicationForm_v2-Dec2021-final.pdf
https://www.hoover.org/library-archives/collections/how-to-search
https://digitalcollections2.hoover.org https://www.bibliotheque-polonaise-paris-shlp.fr
https://katalogkrak.cyfronet.pl/search/query?theme=BPP
https://platforma.bk.pan.pl
https://archiwum.pan.pl/index.php?option=com_ content&view=category&layout=blog&id=20&Itemid=109
https://archiwumnauki.pan.pl/?page_id=744 https://archiwumnauki.pan.pl/?page_id=703
https://bgpan.gda.pl/katalogi-i-e-zrodla/katalog-online-glowny/
https://centrum.nukat.edu.pl/en/ https://polona.pl
https://www.wbc.poznan.pl/dlibra
https://crispa.uw.edu.pl
https://jbc.bj.uj.edu.pl/dlibra
https://www.bibliotekacyfrowa.eu/dlibra/collectiondescription/4
https://mnk.pl/oddzial/mnk-biblioteka-czartoryskich
https://mnk.pl/oddzial/mnk-biblioteka-czartoryskich/bazy-danych-i-katalogi https://agad.gov.pl
https://agad.gov.pl/AKW_Turcja/AKW_TURECKIE.html
İnbaşı, Mehmet, Ukrayna’da Osmanlılar; Kamaniçe Seferi ve Organizasyonu (1672), Yeditepe Yayınları, İstanbul 2004.
Kaczka, Mariusz, Pashas and Nobles. Paweł Benoe and Ottoman-Polish Encounters in the Eighteenth Century, Yayımlanmamış Doktora Tezi, European University Institute, Florence 2018.
Kołodziejczyk, Dariusz, Ottoman-Polish Diplomatic Relations (15th-18th Century). An Annoteted Edition of Ahdnâmes and other Documents, Brill, Leiden 2000.
Lewak, Adam, Dzieje emigracji Polskiej w Turcji 1831-1878, Nakł. Instytutu Wschodniego, Warszawa 1935.
Łątka, Jerzy S., Słownik Polaków w Imperium Osmańskim i Republice Turcji, 2. Baskı, Księgarnia Akademicka, Kraków 2015.
Nazır, Bayram, Osmanlı’ya Sığınanlar: Macar ve Polonyalı Mülteciler, Yeditepe Yayınları, İstanbul 2007.
Nykiel, Piotr, Mahometanie Wernyhory. Turcy na froncie galicyjskim w latach 1916-1917, Wydawnictwo Libron, Kraków 2020.
Olszowska, Karolina, “Polskie uchodźstwo w Turcji podczas II wojny światowej”, Pamięć i Sprawiedliwość, C 1 S 39, 2022, s.232-248.
Orzeł i Półksiężyc, 600 Lat Polskiej Publicystyki Poświęconej Turcji, ed. Adam Balcer, Dariusz Kołodziejczyk, Natalia Królikowska, Ministerstwo Spraw Zagranicznych, Warszawa 2014.
Ostatni poseł polski do Porty Ottomańskiej, akta legacji Stambułskiej Franciszka Piotra Potockiego, yay. haz. Kazimierz Waliszewski, Cilt I-II, Imprimerie Vevue Victor, Paris 1894.
Reychman, Jan, Życie polskie w Stambule w XVIII wieku, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1959.
Reychman, Jan, Orient w kulturze polskiego oświecenia, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1964.
Savaş ve Barış, 15.-19. Yüzyıl Osmanlı-Polonya İlişkileri, yay. yön. Selmin Kangal, T.C. Kültür Bakanlığı, İstanbul 1999.
Şakul, Kahraman, II. Viyana Kuşatması Yedi Başlı Ejderin Fendi, TİMAŞ, İstanbul 2021.
Szymański, Adam, “Polish-Turkish Relations after 1989”, Türkiye-Polonya İlişkilerinde “Temas Alanları” 1414-2014 Uluslararası Konferansı, 06-07 Haziran 2014, Varşova, Bildiriler Kitabı / “Contact Zones” in TurkishPolish Relations, 1414-2014 International Conference, 06-07 June 2014, Warsaw, Proceedings Book, yay. haz. Hacer Topaktaş, Natalia Krolikowska, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2017, s.539-556.
Topaktaş, Hacer, “Polonya Arşivlerinden Archiwum Główne Akt Dawnych (AGAD) ve Osmanlı Tarihine Dair Belge Koleksiyonları”, Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, C 16, S I, 2012, s.215-222.
Topaktaş, Hacer, “Keşfi Bekleyen Hazine-i Evrak: Krakov Biblioteka Czartoryskich’teki Osmanlıca Belgeler Koleksiyonu ve Kültürel Mirasımız İçin Kıymeti”, Osmanlı Coğrafyası Kültürel Arşiv Mirasının Yönetimi ve Tapu Arşivlerinin Rolü Uluslararası Kongresi Bildiriler, 21-23 Kasım 2012, İstanbul, Cilt I, Tapu ve Kadastro Genel Müdürlüğü Yayınları, Ankara 2013, s.305-310.
Topaktaş, Hacer, Arslantürk, H. Ahmet, Kanuni Sultan Süleyman Dönemi Osmanlı-Leh İlişkilerine Dair Belgeler (1520-1566), Okur Kitaplığı, İstanbul 2014.
Topaktaş, Hacer, “Polonya’nın Türkiye’deki İlk Daimi Elçiliğinin Kurulma Süreci: Tarihsel Dinamikler”, Uluslararası İlişkiler Dergisi, C 11, S 43, 2014, s.105-125.
Topaktaş, Hacer, “Polonya’da Osmanlı Tarihini Aramak: Arşivler, Müzeler, Kütüphaneler”, Avrupa Arşivlerinde Osmanlı İmparatorluğu, ed. Yonca Köksal, Mehmet Polatel, VEKAM Yayınları, İstanbul 2014, s.155-162.
Topaktaş, Hacer, Osmanlı-Lehistan Diplomatik İlişkileri: Franciszek Piotr Potocki’nin İstanbul Elçiliği (1788-1793), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2014.
Topaktaş, Hacer, Lehistan’da Bir Osmanlı Sefiri, Ziştovili Hacı Ali Ağa’nın Lehistan Elçiliği ve Sefaretnamesi (1755), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2015.
Topaktaş Üstüner, Hacer, Lehistan’da Son Osmanlı Elçisi: Numan Bey’in Varşova Elçiliği ve Sefaretnamesi (1777-1778), Okur Tarih, İstanbul 2020.
Topaktaş Üstüner, Hacer, 180 lat historii Polonezköy 180 Yıllık Mazi, Beykoz Kitaplığı, İstanbul 2022.
Uğur, Remzi Can, Polonya İstihbarat Raporlarında Türkiye (1918-1923), İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Polonya Araştırmaları Yüksek Lisans Programı, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 2024.
Uzak Komşu Yakın Anılar, Türkiye-Polonya İlişkilerinin 600 Yılı, Sakıp Sabancı Müzesi Yayınları, İstanbul 2014.