Giriş: Papalık-Osmanlı Devleti ve Türkiye İlişkilerine Genel Bir Bakış
Osmanlı Devleti tarih boyunca erken dönemlerden itibaren başta Katolik inancının temsilcisi Papalık Devleti olmak üzere Katolik Avrupa Devletleri için bir tehdit olarak görülmüştür. Osmanlı Devleti’nin özellikle XV. yüzyıldan itibaren Avrupa’da hızla ilerleyişi ve fetihleri, Hristiyanlar arasında yüzyıllar boyunca korku yaratmıştır. Nitekim İtalyanların bugün bile dillerinde mevcut olan ve olumsuz hadiseler karşısında, özellikle korku duydukları durumlarda kullanmakta oldukları “Mamma li Turchi! (Anneciğim Türkler!)” deyimi, temellerini XV. ve XVI. yüzyıldan almış olan işte bu tarihî Türk korkusundan kaynaklanmaktadır. İslam’ı temsil eden Türkler, Avrupa medeniyeti için daima kendilerinden olmayanı, “öteki”ni temsil etmişlerdir[1] . Hristiyanlık inancının tehlikeye düşebileceği ve bir gün kendi topraklarının da Osmanlılar tarafından fethedilebileceği endişesinden dolayı Katolik Avrupalılar ve Katolik Kilisesi’nin temsilcileri tarafından Osmanlılar hakkında haber taşıyan sayısız rapor ve mektup yazılmış, bu rapor ve mektuplar düzenli olarak dünyanın farklı yerlerinden ve Osmanlı topraklarından Papalık Devleti’ne gönderilmiş, içerdikleri bilgiler Papa’nın dikkatine sunulmuştur. Papalık, Avrupa’nın birliği ve Hristiyanlık için tehdit teşkil eden Osmanlı Devleti’ne karşı daima karşı cephede yer almış, Avrupalı devletleri çoğu kez birleştirmeye çalışarak kurduğu kutsal ittifaklarla Osmanlılara karşı savaşa teşvik etmiştir.
Yeni Çağ’da daha çok savaşlarla sonuçlanan ittifaklarla ve husumetle seyreden bu ilişkilerin Yakın Çağ’a özellikle XIX. yüzyılın ikinci yarısına gelindiğinde, aktif bir diplomasi aracılığıyla yön değiştirdiği görülmektedir. Vatikan Arşivleri’nde yapılan uzun süreli araştırmalarda bu dönemde ilişkilerin daha müspet bir şekilde seyretmiş olduğunu gösteren belgelerin mevcut olduğu tespit edilmiştir. İçerdikleri ana konular farklı olmakla birlikte Osmanlı Devleti ve Osmanlılar hakkında Papalık’a bu dönemde de sıklıkla mektup ve raporlar gönderilmiş; Osmanlı Devleti, Papalık ve Hristiyan Avrupa için önemini muhafaza etmiştir. Osmanlı tebaası Hristiyan halklar, Osmanlı Devleti’nin stratejik konumu ve Hristiyanlar tarafından kutsal olarak kabul edilen birçok yerin Osmanlı sınırları içinde yer alması şüphesiz bu durumun başlıca sebeplerindendir. Gayriresmî bir hüviyette olsa da Osmanlı-Papalık ilişkileri ve iki devlet arasındaki yazışmalar, Osmanlı Devleti dâhilinde Papa’nın dinî otoritesini kabul eden topluluklar vasıtasıyla da sürekli olarak devam etmiştir. Dolayısıyla bugün Vatikan Devleti Arşivleri’nde tarihimiz hakkında birçok belge yer almaktadır. Nihayetinde 1960 senesinde Türkiye Cumhuriyeti ile 1929’da imzalanan Lateran Anlaşmaları ile kurulan Vatikan Devleti arasında diplomatik ilişkilerin kurulmasıyla iki devlet arasındaki ilişkiler resmî bir boyut kazanmıştır.
I. Vatikan Arşivleri
Vatikan Arşivleri, dünyanın en zengin arşivlerinden biri olarak kabul edilmektedir. Burada birçok ülkenin tarihiyle ilgili milyonlarca arşiv belgesi mevcuttur. Belgeleri kaleme alanlar ise farklı milletlere mensuptur. Dünyanın dört bir yanında mevcut olan Katolik dinî kurumlarından ve temsilciliklerden Vatikan Devleti’ne gönderilmiş belgeleri barındırması ve Katolik ruhban sınıfında “millet” kavramının mevcut olmaması sebebiyle, burada bulunan belgeler herhangi bir millî siyasi görüşü yansıtmamaktadır. Bu sebeple, söz konusu belgeler, tüm dünyada itibar görmekte; tarihî vakalarda kanıt olarak kullanılmakta ve referans niteliği taşımaktadır. Vatikan Arşivleri’nde Türk tarihinin farklı dilimlerine dair belgeler mevcuttur ve bu belgeler, Türk tarihinin pek çok meselesine ışık tutabilir ve çözüm getirebilir.
Vatikan Devleti’nin merkezî devlet arşivi “Archivio Apostolico Vaticano (Vatikan Apostolik Arşivi)”’dur. 2020 senesine dek Archivio Segreto Vaticano (Vatikan Gizli/Özel Arşivi) adını taşıyan bu arşiv, 2020 tarihinde Papa Franciscus (2013- )’un kararıyla güncel adını almıştır. İtalyanca “segreto”, Latince “secretum” sözcüğü “gizli” ve “özel” anlamlarının yanında “şahsî” de demektir. Eski adıyla Vatikan Gizli/Özel Arşivi, bu adı aslen Papa’nın şahsî arşivi olmasından almıştır. Bu sebeple bu arşivi “gizli” sözcüğü yerine “özel” ya da “şahsî” olarak da tanımlamak mümkündür. Ancak günümüzde söz konusu arşivin “Apostolik” olarak adlandırılıyor olması zaten bu anlam tartışmalarını kalıcı olarak ortadan kaldırmıştır.
Vatikan Apostolik Arşivi, Vatikan Devleti’nin tarihî arşiv belgelerinin muhafaza edildiği ana kurumdur[2] . Bu arşivde, XII. yüzyılın sonundan XX. yüzyılın ortalarına kadar uzanan yaklaşık 800 yıllık süreçte kaleme alınmış belgeler mevcuttur. Burada yer alan belgelerin yatay uzunluğu yaklaşık 85 km’dir[3] . Papalık Curia Meclisi Kurumları, Papalık Temsilcilikleri, Vatikan Konsilleri (I. ve II. Vatikan Konsili, Trento Konsili, Roma Konsili ve diğer Konsiller), nüfuzlu şahıs ve aileler (Boncompagni-Ludovisi, Borghese, Della Valle, Del Bufalo, Patrizi-Montoro, Rospigliosi-Gioeni, Ruspoli-Marescotti, Colonna ve diğer aileler) ve Katolik Kilisesi’ne ait belgeler, arşivde var olan tasniflerden yalnızca birkaçını oluşturmaktadır. Mevcut olan en eski tarihli arşiv belgesi 800 senesine aittir. Söz konusu arşivde yaklaşık 650 farklı indeks bulunmakla birlikte, her bir indeks ortalama olarak yaklaşık 200 adet ciltten oluşmaktadır[4] . 1881 senesinde Papa XIII. Leo (1878-1903)’un kararı ile araştırmacılara açılan Vatikan Apostolik Arşivi[5] , Papalık devirlerine yani Papaların görev sürelerine göre araştırmacılara açılmaktadır. Buna göre, günümüzde Vatikan Apostolik Arşivi’nde mevcut olan belgelerin Papa XII. Pius (1939-1958)’un ölüm yılı olan 1958 tarihine kadar kaleme alınmış olan bölümü araştırmacılara açıktır.
Vatikan Devleti’nin bir diğer zengin arşivi, “Archivio Storico della Congregazione de Propaganda Fide (İmanı Yayma Kongregasyonu Tarihî Arşivi)”’dir. Arşivin bulunduğu bu kurumun günümüzdeki adı “Sacra Congregazione per l’Evangelizzazione dei Popoli”’dir. Bilindiği üzere, Papalık ile Osmanlı Devleti ve Türkiye Cumhuriyeti Devleti arasında 1960 senesine dek resmî diplomatik ilişkiler kurulmamıştır. Ancak bu tarihe dek Papalık’ın, 1929’da imzalanan Lateran Anlaşmaları’ndan sonraki resmî adıyla Vatikan Devleti’nin İstanbul’da bir Gayriresmî Temsilciliği (Vicariato Apostolico) mevcut olmuştur. Papalık İstanbul Gayriresmî Temsilciliği, XIX. yüzyılın ikinci yarısına dek, 1622 senesinde kurulan bu kuruma bağlı olmuştur. Bu sebeple İstanbul’dan Papalık’a yazılan mektup ve raporların büyük kısmı bu kurumda toplanmıştır. Bu bakımdan söz konusu arşiv, bilhassa Osmanlı tarihi açısından büyük önem taşımaktadır. Papalık İstanbul Gayriresmî Temsilciliği ile İmanı Yayma Kongregasyonu Başkanlığı arasında yapılan yazışmalar, Osmanlı Devleti’nin güncel siyasi, sosyal ve ekonomik durumu, özellikle de başkent İstanbul hakkında çok yönlü, zengin bilgi barındırmaktadır. Burada bulunan belgelerde, XIX. yüzyılın en nüfuzlu Papalarından olarak kabul edilen Papa XIII. Leo ve Kardinalleri ile Sultan II. Abdülhamid ve Osmanlı hükûmeti arasında yapılan yazışmalar, XIX. yüzyıl Osmanlı diplomasisini göstermesi bakımından dikkat çekmektedir[6] .
Vatikan Devleti’nin, Osmanlı Devleti ve Türkiye Cumhuriyeti tarihiyle ilgili belgeler barındıran diğer arşivleri ise “Archivio Storico della Segreteria di Stato-Sezione per i Rapporti con gli Stati (Devlet Sekreterliği-Devletlerle İlişkiler Bölümü Tarihî Arşivi)”, bir başka deyişle Dışişleri Arşivi ve “Archivio Storico del Dicastero per le Chiese Orientali (Doğu Kiliseleri Dikasteri Tarihî Arşivi)”’dir. Papalık İstanbul Gayriresmî Temsilciliği (Vicariato Apostolico), XIX. yüzyılın son çeyreğinde Papalık tarafından bu kuruma bağlanmıştır. Dolayısıyla İstanbul’dan ve Osmanlı topraklarındaki tüm Papalık Temsilcilikleri ve Katolik dinî otoritelerinden Papalık’a gönderilen mektupların çoğu bahse konu arşivde yer almaktadır. Bunun yanında bir diğer Papalık Arşivi olan “Archivio Storico del Dicastero per la Dottrina della Fede (İnanç Doktrini Dikasteri Tarihî Arşivi)”’de de yine tarihimizle ilgili bilgi barındıran önemli belgelerin mevcut olduğu da bilinmektedir.
Bu noktada Vatikan Arşivleri’nde Osmanlı Devleti ve Türkiye Cumhuriyeti tarihiyle alakalı belgelerin kaleme alındıkları diller ve yazım şekilleri ile ilgili bilgi vermek de yerinde olacaktır. Bu belgelerin büyük çoğunluğu, eski İtalyanca ve Latince olarak kaleme alınmıştır. Geç dönemlere gelindiğinde, özellikle XIX. yüzyılın sonu ile XX. yüzyılın ilk çeyreğine ait belgeler, bu dillerin yanında daha az olmak kaydıyla Fransızca olarak da kaleme alınmıştır. Çoğunluğu el yazısı ile kaleme alınmış bu arşiv malzemelerinin araştırmacılar tarafından doğru bir şekilde okunabilmesi için Vatikan arşiv belgelerinin tarihlendirilme metodu ve belgeleri kaleme alanların birbirlerine hitap şekilleri hakkında bilgi sahibi olmak son derece mühimdir. Papalık Devleti ve sonraki resmî adıyla Vatikan Devleti’nin siyasi yapısı bilindiği üzere birçok devletten farklıdır. Bu nedenle buradaki belgeleri doğru bir şekilde yorumlayabilmek için Vatikan Devleti’nin bürokratik olarak nasıl işlediğini, Katolik ruhban sınıfının hiyerarşik yapısını, devlet kurumlarının nasıl adlandırıldığını ve bu adların kısaltma şekillerini bilmek gerekmektedir.
“Biblioteca Apostolica Vaticana (Vatikan Apostolik Kütüphanesi)” ve söz konusu kütüphanenin arşivinde ise farklı tasniflere ait, Barberini ve Chigi, Colonna gibi soylu ailelerin arşiv mirasları da olmak üzere, 80.000 el yazması, 100.000 arşiv malzemesi, 8.400’ü XVI. yüzyıl ve öncesinde, binlercesi ise XVI. ve XVII. yüzyılda basılmış olmak üzere, 1.600.000 cilt antik ve modern matbaada basılmış matbu eser, büyük bir bölümü çizim ve gravürlerden oluşan 150.000 grafik ünite, 150.000 fotoğraf, 300.000 sikke ve madalyon mevcuttur. Kuruluşu XV. yüzyıla dayanan, Batı dünyasının en zengin ve gösterişli kütüphaneleri arasında kabul edilen kütüphane, tarihimize ışık tutacak öneme sahip, el yazması ve matbu olmak üzere nadir tarihî belgeler ve eserler ihtiva etmektedir[7] . Vatikan Apostolik Kütüphanesi’nde Türk tarihinin başlıca yazım kaynaklarından Osmanlıca el yazması eserler, bu kütüphanenin beş ayrı tasnifinde mevcuttur. Bulundukları fonlar, vaticano, barberiniano, borgiano, chigiano ve rossiano’dur. Bunların yanında, Arapça ve Farsça tasnifler de Osmanlıca yazmalar içermektedir. Kütüphanede bulunan Osmanlıca eserlerin büyük bir bölümü, meşhur Romalı seyyah Pietro Della Valle tarafından, bilhassa 1614-1615 senelerinde İstanbul’dan temin edilmiş, seyyahın 1652 senesinde ölümünden sonra 1718’de varisi ve yeğeni Rinaldo del Bufalo tarafından Papa XI. Clemens (1700-1721)’e hediye yolu ile Vatikan Apostolik Kütüphanesi’ne girmiştir. Bazı Osmanlıca el yazmaları da Vatikan’a 1607 ile 1609 arasında görev yapmış Malta Engizisyon Yargıcı tarafından verilmiştir. Bugün bu el yazmalarını tanıtan, kütüphaneye ait güncel bir katalog bulunmamaktadır. Ancak ünlü İtalyan Türkolog Ettore Rossi, 1953 senesinde Vatikan Kütüphanesi tarafından yayınlanan Elenco Dei Manoscritti Turchi Della Biblioteca Vaticana, Vaticani-Barberiniani-Borgiani-Rossiani-Chigiani adlı eserinde, Kütüphane Arşivi’nde mevcut olan 473 adet Osmanlıca eseri derleyip bir katalog şeklinde sunmuştur[8] . Kütüphanede bu eserlerin haricinde daha birçok Osmanlıca yazma olduğu bilinmekle birlikte bu eserler, bazı Türk ve İtalyan araştırmacıların çalışmalarına rağmen henüz tam olarak tasnif edilmemiştir. Osmanlıca eserlere dair verilen bilgilerin çoğu, Ettore Rossi’nin ve Giorgio Levi Della Vida’nın eserlerinden faydalanarak elde edilmiştir[9] .
II. Vatikan Arşivleri’nde Tarihimizle İlgili Belgelerin Araştırılması
Vatikan Arşivleri’nde Türk tarihinin farklı dilimlerine dair belgeler mevcuttur ve bu belgelerin Türk tarihinin pek çok meselelerini aydınlatabileceği aşikardır. Ancak bu arşivlerde, Osmanlı Devleti ve Türkiye Cumhuriyeti ile alakalı olarak hazırlanmış herhangi bir arşiv araştırma kataloğu bulunmamaktadır. Bununla birlikte, tarihimizle ilgili belgeler birbirinden farklı tasniflerde, düzensiz bir şekilde yer almaktadır. Bu durum, araştırma yapmayı zorlu hâle getirmektedir. Bu sebeple 2021 senesinin Eylül ayında 2019-2021 arasında gerçekleştirilen “Vatikan Arşivleri’nde Tarihimiz ile İlgili Belgelerin Araştırılması 1800- 1939” projesi çerçevesinde “Vatikan Arşivleri’nde Tarihimiz ile İlgili Belgelerin Araştırılması” adlı kitap yayınlanmıştır[10]. T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Telif Hakları Genel Müdürlüğü desteği ile hayata geçen bu araştırma projesi, 1800 ile 1939 tarihleri arasında Osmanlı Devleti ve Türkiye Cumhuriyeti tarihi ile ilgili kaleme alınmış olan belgelerin araştırılmasını, tespit edilmesini, kataloglanmasını ve kitaplaştırılmasını kapsamaktadır. Proje kapsamında Vatikan Arşivleri’nde mevcut olan konu ile ilgili olarak kaleme alınmış yaklaşık 1.000 adet belge kataloglanmış ve kitapta sunulmuştur. Söz konusu belgeler proje kapsamında detaylı bir şekilde kataloglandırılmıştır. Dolayısıyla bu çalışmaları bir envanter olarak da tanımlamak mümkündür. Projenin amacı, Osmanlı Devleti ve Türkiye Cumhuriyeti tarihi açısından önem taşıyan belgeleri, konu ile ilgili araştırmacılara sunarak onlara söz konusu belgeler hakkında genel bir bilgiye ulaşma imkânı verilmesi olmuştur.
Bu çalışma kapsamında Vatikan Devleti’nin yukarıda bilgisi verilen iki önemli arşivinde araştırma yapılmış ve burada tespit edilen bazı belgeler kataloglanmıştır. Bu arşivler, “Archivio Apostolico Vaticano” (Vatikan Apostolik Arşivi) ve Archivio Storico della Congregazione de Propaganda Fide (İmanı Yayma Kongregasyonu Tarihî Arşivi)’dir. Proje kapsamında yayınlanan bu kitabın ilk bölümünde kitapta kullanılan adıyla Congregazione de Propaganda Fide Arşivi’nde mevcut olan 500 adet belgenin, ikinci bölümünde ise Vatikan Apostolik Arşivi’nde mevcut olan 500 adet belgenin katalog bilgisi bulunmaktadır. Bu çalışmada iki farklı arşivden araştırma yapılmış olmasının sebebi, araştırmacılara bu arşivleri ve içerdikleri belgeleri genel olarak tanıtma amacı olmuştur. Araştırma için bu arşivlerin seçilmesinin nedeni ise Vatikan Devleti’ne bağlı diğer arşivlere kıyasla tarihimiz ile ilgili bilgi aktaran çok daha fazla sayıda mektup ve raporun bu iki arşivde mevcut olduğunun gözlenmiş olmasıdır. Bununla birlikte, bahsedildiği üzere Vatikan Arşivleri’nde Osmanlı ve Türkiye tarihi üzerine çok sayıda belge vardır ve elbette bunların tümünü bu çalışma kapsamında kataloglamak mümkün olmamıştır. Bu sebeple bu çalışmada ilgili araştırmacılara bir yelpaze şeklinde söz konusu arşivlerdeki belgeler ve belge zenginliği hakkında genel bilgi sunmak amaçlanmıştır.
Bununla birlikte, projenin başlangıç tarihi olan 2019 senesinin Ocak ayında bu arşivlerde araştırmacılara Papa XI. Pius (1922-1939) döneminin sonuna dek olan belgeler açık olduğundan, bu çalışma kapsamında 1800 senesinden 1939 senesine kadar olan süreçte kaleme alınmış olan belgeler araştırılmıştır. İleriki zamanlarda bu çalışmaya devam edilmesi ve Osmanlı ve Cumhuriyet tarihinin farklı dönemleri hakkındaki belgelerin de tespit edilerek kataloglanması hedeflenmektedir. Bu kapsamda, kitabın içeriği ile ilgili önemli bir hususu belirtmek gerekmektedir. Kitabı oluşturan kataloglarda yer alan bilgiler, belgelerde yazıldığı şeklinin doğrudan çevirisi olarak dikkate sunulmuştur. Kullanılan terimler, kaleme alan şahısların kullandıkları sözcüklerin birebir Türkçesidir. Eserin hazırlanma aşamasında bu yöntemin kullanılma sebebi, belgelerdeki bilgilerin tarafsız olarak verilmesi ve hangi şekilde kaleme alındıklarını okuyucuya gösterme gayretidir.
III. Vatikan Arşivleri’nde Tarihimiz İle İlgili Kaleme Alınmış Bazı Belgelerin Kataloğu
Yukarıda bahsedilmiş olan çalışma kapsamında hazırlanan kitapta yer alan bazı belgelerin katalog bilgisi, Vatikan Arşivleri’nde yakın tarihimiz ile ilgili belgelere örnek teşkil etmesi amacıyla aşağıda sunulmuştur.
Congregazione “de PROPAGANDA FIDE” ARCHIVIO STORICO NUOVA SERIE, RUBRICA N.126/1893, VOL.25
Congregazione “de PROPAGANDA FIDE” ARCHIVIO STORICO NUOVA SERIE, RUBRICA N.109/1895, VOL.69
Congregazione “de PROPAGANDA FIDE” ARCHIVIO STORICO NUOVA SERIE, RUBRICA N.109/1896, VOL.94
Congregazione “de PROPAGANDA FIDE” ARCHIVIO STORICO NUOVA SERIE, RUBRICA N.126/1897, VOL.116
Congregazione “de PROPAGANDA FIDE” ARCHIVIO STORICO NUOVA SERIE, RUBRICA N.109/1905, VOL.325
Congregazione “de PROPAGANDA FIDE” ARCHIVIO STORICO NUOVA SERIE, RUBRICA N.109/1908, VOL.447
Congregazione “de PROPAGANDA FIDE” ARCHIVIO STORICO NUOVA SERIE, RUBRICA N.109/1911, VOL.501
Congregazione “de PROPAGANDA FIDE” ARCHIVIO STORICO NUOVA SERIE, RUBRICA N.126/1917, VOL.592
SONUÇ
Yukarıda bilgisi verilmiş belgelerden de anlaşılacağı üzere, Vatikan Arşivleri’nde Türk tarihinin farklı dönemleri hakkında detaylı bilgi aktaran belgeler mevcuttur. Bu bakımdan bu arşivler, tarih yazıcılığımız için değer taşımaktadır. Bununla birlikte söz konusu arşivlerde henüz dokunulmamış ve tasnif edilmemiş birçok tarihî belgenin de mevcut olduğunu önemle belirtmek gerekir. Ancak bu arşivlerde birçok devletin tarihi ile ilgili araştırma kataloğu mevcut olmasına rağmen, Osmanlı Devleti ve Türkiye Cumhuriyeti ile alakalı belgelerin bilgisini içeren herhangi bir kataloğun mevcut olmaması, hem tarihimizin araştırılmasını hem de buradaki belgelerin Türk tarihinin ne denli derinlerine inebileceği konusunda fikir yürütülmesini zorlu kılmaktadır.
KAYNAKÇA
Archivio Apostolico Vaticano
Archivio Storico della Congregazione de Propaganda Fide
Archivio Storico della Segreteria di Stato-Sezione per i Rapporti con gli Stati
Archivio Storico del Dicastero per le Chiese Orientali
Archivio Storico del Dicastero per la Dottrina della Fede
Carboni Luca, Gli Archivi della Santa Sede-I: La legislazione archivistica della Santa Sede (parte I), “Il Mondo degli Archivi”- marzo 2014, notiziario on-line dell’Associazione Nazionale Archivistica Italiana, s.1-22.
Della Vida Giorgio Levi, Elenco dei manoscritti arabo-islamici della Biblioteca Vaticana: Vaticani, Barberiniani, Borgiani, Rossiani, Città del Vaticano 1935.
Della Vida Giorgio Levi, Ricerche sulla formazione del più antico fondo dei manoscritti orientali della Biblioteca Vaticana, Studi e Testi 92, Biblioteca Vaticana Apostolica, Città del Vaticano 1939.
Martina Giacomo, “L’apertura dell’Archivio Vaticano. Il significato di un centenario”, Archivum Historiae Pontificiae, XIX, 1981, s.239-307.
Pagano Sergio, “Leone XIII e l’apertura dell’Archivio Segreto Vaticano”, Leone XIII e gli studi storici, Atti del Convegno internazionale commemorativo (Città del Vaticano, 30-31 ottobre 2003), a cura di Cosimo Semeraro, Città del Vaticano, Libreria Editrice Vaticana 2005, s.44-63 [Pontificio Comitato di Scienze Storiche, Atti e documenti, 21].
Parmaksızoğlu Aksoy Canan, Marmara Rinaldo, Vatikan Arşivleri’nde Tarihimiz ile İlgili Belgelerin Araştırılması, Yeditepe Yayınevi, İstanbul 2021.
Parmaksızoğlu Canan, “Sultan II. Abdülhamid’in Papa XIII. Leo’yu İstanbul’a Daveti / Sultan Abdulhamid II’s Invitation to the Pope Leo XIII to Istanbul”, Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, S 228, İstanbul 2017, s.145-158.
Parmaksızoğlu Canan, “Türk Tarih Yazımında Vatikan Arşivleri”, T.C. Cumhurbaşkanlığı Himayelerinde 2. Uluslararası Osmanlı Coğrafyası Arşiv Kongresi Bildiri Kitabı, I. Cilt, T.C. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı Tapu ve Kadastro Genel Müdürlüğü, Ankara 2019, s.209-212.
Rossi Ettore, Elenco Dei Manoscritti Turchi Della Biblioteca Vaticana, Vaticani-Barberiniani-Borgiani-Rossiani-Chigiani, Studi e Testi 174, Biblioteca Vaticana Apostolica, Città del Vaticano 1953.
Soykut Mustafa, Papalık ve Venedik Belgelerinde Avrupa’nın Birliği ve Osmanlı Devleti (1453-1683), İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul 2007.
Sussidi per la Consultazione dell’Archivio Vaticano a cura della Direzione e degli Archivisti, Vol. I, Studi e Testi, 45, Biblioteca Apostolica Vaticana, Città del Vaticano 1926.